سلام در قرآن و احاديث
اكبر آقايانيچاوشي
امروزه واژه «سلام» تنها به عنوان جزئي از آداب اجتماعي به حساب ميآيد و غالباً كاربردي فراتر از لفظ ندارد و چه بسا افراد و گروههايي كه لفظاً به يكديگر سلام ميگويند، اما در انديشه و عمل خير و صلاح يک ديگر را نميخواهند؛ در حالي كه واژه «سلام» معناي گسترده و وسيعي دارد و اگر مطابق معنايش، آن گونه كه در آيات قرآني و روايات معصومين(عليهم السلام) مذكور است، استفاده شود، امنيت، سلامتي، صلح و آشتي و خيرخواهي را با خود به ارمغان خواهد آورد و در نتيجه آنجا كه سلام باشد، ديگر جايي براي نيرنگ و دشمني نخواهد بود.
نوشته حاضر كوششي است پيرامون معناي اين واژه و موارد استعمالش در قرآن و حديث.
از گذشتههاي دور تاكنون بين انسانها مرسوم است كه هنگام ملاقات يكديگر به نوعي به هم اداي احترام و اظهار علاقه و محبت ميكنند. گاه الفاظي بيان ميدارند و گاه اعمالي انجام ميدهند كه در فرهنگ و آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف، متفاوت است.
بين عربزبانها گفتن عبارت «حيات الله» مرسوم است. يعني خداوند تو را زنده بدارد كه در واقع تحيت آنان به شمار ميآيد و دعايي از سوي گوينده در حق مخاطب است.
واژه «تحيه» برگرفته از حيات (راغب اصفهاني، بي تا: 140) و مصدر باب تفعيل است كه در اصل «تحييه» بر وزن «تصليه» بوده و پس از ادغام بر وزن «تقيه» شده است، و چون اين واژه در مقام تكريم و بزرگداشت استعمال ميشود، مطلق بر و اكرام را تحيه گفتهاند. (طهراني، بي تا: 53)
عربهاي عصر جاهليت با گفتن عبارتهاي مختلف از جمله: «انعم صباحاً، ابيت اللعن و سلام عليكم.» به يكديگر تحيت ميگفتهاند، و به نظر ميرسد كه سلام عليكم را در مسالمت به كار ميبردهاند، يعني بين ما جنگ و ستيزي نيست. (ابن منظور، بي تا: ج 6، ص 342)
سلام، تحيت اسلام
«سلام» مصدر ثلاثي مجرد از باب فَعِلَ يفعَلُ به معني سالم ماندن، و نيز اسم مصدر از باب تفعيل است به معني تحيت و درود مسلمانان. (البستاني، بي تا: 424)
براي «سلام» در کتابهاي لغت معاني متعددي بر شمردهاند كه از جمله آنها:
مطيع و تسليم شدن، سالم ماندن از عيبها، در امان بودن، صلح و آشتي و… است. (المعجم الوسيط، بي تا: 446) و «سلام» از نامهاي خداي سبحان است، چنانكه رسول اكرم(صل الله عليه و آله) فرمود:
ان السلام اسم من اسماء الله تعالي فافشوه بينكم. (متقي هندي، 1413 هـ.ق: ج9، ص 113، ش 25237)
سلام يكي از نامهاي خداي متعال است. پس آن را در ميان خود رواج دهيد!
و گفتهاند: چون آفات و عيبهايي كه بر آفريدهها ميرسد از حضرتش به دور است، از اين رو با واژه «سلام» توصيف شده است.(راغب اصفهاني، بي تا:239)
اكنون كه معناي دو واژه «تحيت» و «سلام» روشن شد، بايد بدانيم كه تحيت اسلام، سلام است.
چنانكه پيامبر عظيم الشأن اسلام (ص) فرمودهاند:
السلام تحيه لملتنا. (متقي هندي، 1413 هـ.ق: ج9، ص114، ش25242)
سلام، تحيت آييني ما است.
و از امام باقر و صادق(عليهما السلام) در تفسير آيه شريفه:
و اذا حيينم بتحيه فحيوا باحسن منها او ردوّها … (نساء/86)
نقل شده است كه فرموند:
منظور از «تحيت» در آيه، سلام و هر گونه نيكي است. (العروسي الحريزي، بي تا: ج1، ص524)
آري، «سلام» تحيت اسلام است كه در كتاب و سنت بسيار مورد توجه قرار گرفته است و مسلمانان به آن ترغيب شدهاند.
عنايت به معناي گسترده و وسيع واژه «سلام» از يك سو، و نقش سازنده آراسته شدن به چنين اخلاقي در جامعه از سوي ديگر، مسلمانان را بر آن ميدارد كه در سلام كردن به ديگران از مرحله لفظي، يعني اداي احترام ظاهري، پا را فراتر نهند و با جان و دل بر مخاطب سلام گويند، طوري كه او را از ستم و تعدي و سلب آزاديهاي خدادادي ايمن بدارند، در آسايش و رفاهش بكوشند، بر حل مشكلاتش اهتمام ورزند، و در يك كلمه، در همه احوال براي او سلامتي طلب كنند. اسوه اخلاق كريمه و صفات حميده، نبي اكرم(ص) فرمود:
الا اُخْبِرُكم بخير اخلاقِ اهلِ الدنيا و الاخره؟ قالوا: بلي يا رسول الله فقال: افشاء السلام في العالم. (مجلسي، بي تا: ج 73، ص10، ش 50)
آيا شما را از بهترين اخلاق مردم دنيا و آخرت با خبر نسازم؟
عرض كردند: آري اي رسول خدا! فرمود: رواج دادن سلام در جهان.
يعني فرهنگ سلام در عالم فراگير شود و در سايه آن سلامتي و آرامش توسعه يابد.
قرآن كريم براي تحكيم روابط اجتماعي ميفرمايد:
يا ايها الذين امنوا لاتدخلوا بيوتاً غير بيوتكم حتي تستأ نسوا و تسلموا علي اهلها ذلكم خيرُ لکم لعلكم تذكرون. (نور /27)
اي كساني كه ايمان آوردهايد، به خانهاي غير از خانه خود بيآنكه اجازه طلبيده و بر ساكنانش سلام كرده باشيد داخل مشويد! اين براي شما بهتر است، باشد كه پند گيريد.
اجازه گرفتن دوستانه و دور از خشونت را «تستأنسوا» ميگويند و اين براي آن است كه صاحب خانه از ورود شخص به خانهاش آگاهي يابد و در نتيجه خود را آماده ورود او كند. چه بسا صاحب خانهاي كه مايل نباشد سرزده بر او وارد شوند، و از وضع و حالش آگاهي يابند. گويند: «رسول خدا(ص) در كنار خانه مي ايستاد و سه بار سلام ميفرمود؛ اگر جوابي نميشنيد بر ميگشت.» (قرشي، 1366 ش.: ج7، ص208)
از اين رو دستور قرآن كريم آن است كه داخل شدن به خانه ديگران بايد با كسب اجازه از اهل خانه و سلام كردن بر آنان باشد؛ سلامي كه نشانه صلح و دوستي است و با چنين اخلاقي حريمها محفوظ ميماند و برادري اسلامي استحكام مييابد.
