آداب سلامسلام در قرآن و احاديث اكبر آقايانيچاوشي امروزه واژه «سلام» تنها به عنوان جزئي از آداب اجتماعي به حساب ميآيد و غالباً كاربردي فراتر از لفظ ندارد و چه بسا افراد و گروههايي كه لفظاً به يكديگر سلام ميگويند، اما در انديشه و عمل خير و صلاح يک ديگر را نميخواهند؛ در حالي كه واژه «سلام» معناي گسترده و وسيعي دارد و اگر مطابق معنايش، آن گونه كه در آيات قرآني و روايات معصومين(عليهم السلام) مذكور است، استفاده شود، امنيت، سلامتي، صلح و آشتي و خيرخواهي را با خود به ارمغان خواهد آورد و در نتيجه آنجا كه سلام باشد، ديگر جايي براي نيرنگ و دشمني نخواهد بود. نوشته حاضر كوششي است پيرامون معناي اين واژه و موارد استعمالش در قرآن و حديث. از گذشتههاي دور تاكنون بين انسانها مرسوم است كه هنگام ملاقات يكديگر به نوعي به هم اداي احترام و اظهار علاقه و محبت ميكنند. گاه الفاظي بيان ميدارند و گاه اعمالي انجام ميدهند كه در فرهنگ و آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف، متفاوت است. بين عربزبانها گفتن عبارت «حيات الله» مرسوم است. يعني خداوند تو را زنده بدارد كه در واقع تحيت آنان به شمار ميآيد و دعايي از سوي گوينده در حق مخاطب است. واژه «تحيه» برگرفته از حيات (راغب اصفهاني، بي تا: 140) و مصدر باب تفعيل است كه در اصل «تحييه» بر وزن «تصليه» بوده و پس از ادغام بر وزن «تقيه» شده است، و چون اين واژه در مقام تكريم و بزرگداشت استعمال ميشود، مطلق بر و اكرام را تحيه گفتهاند. (طهراني، بي تا: 53) عربهاي عصر جاهليت با گفتن عبارتهاي مختلف از جمله: «انعم صباحاً، ابيت اللعن و سلام عليكم.» به يكديگر تحيت ميگفتهاند، و به نظر ميرسد كه سلام عليكم را در مسالمت به كار ميبردهاند، يعني بين ما جنگ و ستيزي نيست. (ابن منظور، بي تا: ج 6، ص 342) سلام، تحيت اسلام «سلام» مصدر ثلاثي مجرد از باب فَعِلَ يفعَلُ به معني سالم ماندن، و نيز اسم مصدر از باب تفعيل است به معني تحيت و درود مسلمانان. (البستاني، بي تا: 424) براي «سلام» در کتابهاي لغت معاني متعددي بر شمردهاند كه از جمله آنها: مطيع و تسليم شدن، سالم ماندن از عيبها، در امان بودن، صلح و آشتي و… است. (المعجم الوسيط، بي تا: 446) و «سلام» از نامهاي خداي سبحان است، چنانكه رسول اكرم(صل الله عليه و آله) فرمود: ان السلام اسم من اسماء الله تعالي فافشوه بينكم. (متقي هندي، 1413 هـ.ق: ج9، ص 113، ش 25237) سلام يكي از نامهاي خداي متعال است. پس آن را در ميان خود رواج دهيد! و گفتهاند: چون آفات و عيبهايي كه بر آفريدهها ميرسد از حضرتش به دور است، از اين رو با واژه «سلام» توصيف شده است.(راغب اصفهاني، بي تا:239) اكنون كه معناي دو واژه «تحيت» و «سلام» روشن شد، بايد بدانيم كه تحيت اسلام، سلام است. چنانكه پيامبر عظيم الشأن اسلام (ص) فرمودهاند: السلام تحيه لملتنا. (متقي هندي، 1413 هـ.ق: ج9، ص114، ش25242) سلام، تحيت آييني ما است. و از امام باقر و صادق(عليهما السلام) در تفسير آيه شريفه: و اذا حيينم بتحيه فحيوا باحسن منها او ردوّها … (نساء/86) نقل شده است كه فرموند: منظور از «تحيت» در آيه، سلام و هر گونه نيكي است. (العروسي الحريزي، بي تا: ج1، ص524) آري، «سلام» تحيت اسلام است كه در كتاب و سنت بسيار مورد توجه قرار گرفته است و مسلمانان به آن ترغيب شدهاند. عنايت به معناي گسترده و وسيع واژه «سلام» از يك سو، و نقش سازنده آراسته شدن به چنين اخلاقي در جامعه از سوي ديگر، مسلمانان را بر آن ميدارد كه در سلام كردن به ديگران از مرحله لفظي، يعني اداي احترام ظاهري، پا را فراتر نهند و با جان و دل بر مخاطب سلام گويند، طوري كه او را از ستم و تعدي و سلب آزاديهاي خدادادي ايمن بدارند، در آسايش و رفاهش بكوشند، بر حل مشكلاتش اهتمام ورزند، و در يك كلمه، در همه احوال براي او سلامتي طلب كنند. اسوه اخلاق كريمه و صفات حميده، نبي اكرم(ص) فرمود: الا اُخْبِرُكم بخير اخلاقِ اهلِ الدنيا و الاخره؟ قالوا: بلي يا رسول الله فقال: افشاء السلام في العالم. (مجلسي، بي تا: ج 73، ص10، ش 50) آيا شما را از بهترين اخلاق مردم دنيا و آخرت با خبر نسازم؟ عرض كردند: آري اي رسول خدا! فرمود: رواج دادن سلام در جهان. يعني فرهنگ سلام در عالم فراگير شود و در سايه آن سلامتي و آرامش توسعه يابد. قرآن كريم براي تحكيم روابط اجتماعي ميفرمايد: يا ايها الذين امنوا لاتدخلوا بيوتاً غير بيوتكم حتي تستأ نسوا و تسلموا علي اهلها ذلكم خيرُ لکم لعلكم تذكرون. (نور /27) اي كساني كه ايمان آوردهايد، به خانهاي غير از خانه خود بيآنكه اجازه طلبيده و بر ساكنانش سلام كرده باشيد داخل مشويد! اين براي شما بهتر است، باشد كه پند گيريد. اجازه گرفتن دوستانه و دور از خشونت را «تستأنسوا» ميگويند و اين براي آن است كه صاحب خانه از ورود شخص به خانهاش آگاهي يابد و در نتيجه خود را آماده ورود او كند. چه بسا صاحب خانهاي كه مايل نباشد سرزده بر او وارد شوند، و از وضع و حالش آگاهي يابند. گويند: «رسول خدا(ص) در كنار خانه مي ايستاد و سه بار سلام ميفرمود؛ اگر جوابي نميشنيد بر ميگشت.» (قرشي، 1366 ش.: ج7، ص208) از اين رو دستور قرآن كريم آن است كه داخل شدن به خانه ديگران بايد با كسب اجازه از اهل خانه و سلام كردن بر آنان باشد؛ سلامي كه نشانه صلح و دوستي است و با چنين اخلاقي حريمها محفوظ ميماند و برادري اسلامي استحكام مييابد. پيشدستي كردن در سلام تأكيد اسلام بر اين است كه پيروانش در سلام كردن بر يكديگر سبقت گيرند و مسلمانان به اين اخلاق پسنديده در جامعه اسلامي به گونهاي توجه كنند كه هر فردي در برخورد با برادران ديني خود آغاز كننده سلام باشد. اهميت اين مطلب را از مضمون رواياتي كه در فضيلت آغاز كردن سلام وارد شده است به خوبي ميتوان دريافت. نبي اكرم(ص) فرمود: اولي الناس بالله و برسوله من بد أبالسلام. نزديكترين مردم به خدا و رسولش كسي است كه آغاز كننده سلام باشد. و نيز فرمودهاند: اطوعكم لله الذي يبدءُ اُصاحبه بالسلام. (متقي هندي، 1413هـ .ق. ج9، ص116، ش 25253) فرمانبرترين شما از خدا، كسي است كه در سلام كردن بر دوست خود پيشي گيرد. از اميرالمؤمنين علي(ع) نقل شده است كه فرمود: السلام سبعون حسنه، تسعه و ستون للمبتدي و واحده للرادّ. (مجلسي، بي تا: ج73، ص11، ش46) سلام هفتاد ثواب دارد كه شصت و نه ثواب آن براي آغازكننده سلام است و يكي براي پاسخ دهنده. البته آن كه در تكريم ديگران پيشدستي ميكند، دوستي و محبت خود را ابراز ميدارد و از لذت مودت اسلامي و محبوبيت اجتماعي برخوردار ميشود، از رذايل اخلاقي نيز رهايي مييابد؛ چنانكه در حديث شريف نبوي(ص) آمده است كه فرمودند: البادئٌ بالسلام برئٌ من الكبر. (متقي هندي، 1413 هـ .ق: ج9، ص117، ش 25265) آغاز كننده بر سلام از كبر و نخوت دور است. آداب اسلام در اين بخش احاديثي چند از حضرات معصومين (عليهم السلام) دربار? نكته سنجي و ظرافتهاي دستورات ديني نقل ميشود. پيامبر اكرم(ص) فرمودند: يسلم الصغير علي الكبير و يسلم الواحد علي الاثنين و يسلم القليل علي الكثير و يسلم الراكب علي الماشي و يسلم المار علي القائم و يسلم القائم علي القاعد. (همان، ص126، ش25321) كوچك بر بزرگ و يك نفر به دو نفر و گروه كمتر به گروه بيشتر و سواره بر پياده و رهگذر به ايستاده و ايستاده بر نشسته سلام كند. امام صادق(ع) نيز فرمود: يسلم الراكب علي الماشي و الماشي علي القاعد و اذا لقيت جماعةجماعة سلَّم الاقلَّ علي الاكثرِ و اذا لقي واحد جماعة سلم الواحد علي الجماعة. (كليني، بي تا: ج2، ص647) سواره بر پياده و پياده بر نشسته سلام كند و هنگامي كه گروهي بر گروه ديگر برخورد كردند، آنها كه كمترند بر آنها كه بيشترند سلام كنند و چون فردي به گروهي برخورد كرد او بر آنان سلام كند. و در حديثي ديگر فرمود: القليلَ يَبْدؤون الكثيرَ بالسلام و الراكبُ يبدأ الماشي و اصحاب البغال يبدؤون اصحاب الحمير و اصحاب الخيل يبدؤون اصحاب البغال. (همان، ص646) گروه اندك بر گروه بسيار سلام كنند و سواره بر پياده و استر سواران بر الاغ سواران و اسب سواران بر استر سوران سلام كنند. نكتهها: 1- از سلام كردن كوچكتر به بزرگتر در مي يابيم كه احترام بزرگسالان و سلام كردن بر آنها را بايد از كودكي به فرزندان آموخت و اين وظيفه بر عهده والدين و مربيان است. 2- سلام كردن بر كسي، يعني سلامتي و امنيت او را خواستن. حال اگر سوارهاي بر پياده سلام كند، در واقع به وي اطمينان ميدهد كه مخل آسايش و امنيت او نيست. 3- اگر توصيه ميشود آنكه مركب بهتر و گران قيمتتري دارد بر كسي كه مركبش ارزانتر است سلام كند، براي اين است كه گاهي ثروت زياد موجب تكبر و در نتيجه استخفاف ديگران ميشود. در اين حال، تكريم تهيدستان و سلام كردن به آنان عمل مؤثري در جهت تضعيف كردن و از بين بردن تكبر و خودبزرگبيني است. سلام كردن بر كودكان از جمله آداب اسلامي كه در احياي شخصيت كودكان مؤثر است سلام كردن بر آنها است كه متأسفانه در جامعه كنوني چندان به آن توجه نميشود، و از تأثير اين خلق نيكو در پرورش روحي و رواني كودكان غفلت ميشود. در سير? پيامبر عظيمالشأن اسلام (ص) آمده است كه آن حضرت با سلام كردن به كودكان آنها را خوشحال ميفرمودند و بر ايشان احترام ميگذاشتند تا از دوران كودكي با شخصيت پرورش يابند. انس بن مالك ميگويد: ان رسول الله(ص) مرَّ عَلٰي صبيانٍ فسلمَّ عليهم. (محدث نوري، 1408 هـ.ق: ج8،ص364) رسول خدا (ص) بر كودكان عبور كرد پس بر آنها سلام داد. همچنين دربار? آن حضرت نقل شده است: انه كان يسلم علي الصغير و الكبير. اخلاقش چنان بود كه بر كوچك و بزرگ سلام ميكرد. امام صادق(ع) از پدرانش(عليهم السلام) از نبي اكرم(ص) نقل ميكند كه آن حضرت(ص) فرمود: خمس لست بتاركهن حتي الممات… و تسليمي علي الصبيان لتكون سنه من بعدي. (حرالعاملي، 1409 هـ .ق.: ج12، ص62، ش15651) پنج چيز است كه آنها را تا لحظه مرگ ترك نميكنم… (كه از جمله آنها) سلام كردن بر كودكان است، تا پس از من (در ميان پيروانم) سنتي باشد. پاسخ دادن به سلام پس از ذكر احاديثي چند در فضيلت آغاز كردن به سلام بايد دانست كه پاسخ گفتن به سلام واجب است. چنانكه رسول اكرم(ص) فرمود: السلام تطوع و الرد فرضيه. (متقي هندي، 1431هـ .ق. ج9، ص122، ش25294؛ كليني، بي تا: ج2، ص 644) سلام دادن مستحب است و پاسخ دادن به آن واجب. بلكه قرآن كريم تأكيد دارد كه پاسخ سلام و تحيت كاملتر و بهتر از سلام است: و اذا حييتم بتحيه فحيوا باحسن منها او ردوها… (نساء/86) و هنگامي كه به شما سلام و تحييتي گفته شد، پس به سلام و تحييتي بهتر از آن، يا مانند آن پاسخ بگوئيد. در تفسير اين آيه شريفه از امام باقر و صادق (عليهم السلام) نقل شده است: ان المراد بالتحيه في الايه السلام و غيره من البر. (طبرسي، 1379 هـ.ق. : ج2، ص85) منظور از تحيت در آيه، سلام و هر گونه نيكي كردن است. كنيزي يك شاخه گل به حضور امام مجتبي(ع) هديه كرد. حضرت در مقابل، او را آزاد كرد و هنگامي كه از علت اين کار سئوال كردند، فرمود: خدا اين ادب را به ما آموخته، آنجا كه ميفرمايد: « و اذا حييتم بتحيه فحيوا باحسن منها».و سپس اضافه فرمود: تحيت بهتر همان آزادكردن او است. (العروسي الحويزي، بي تا: ج1، ص524، به نقل از مناقب ابن شهر آشوب) بر چه كساني نبايد سلام كرد؟ از آنجا كه تعليمات دين مبين اسلام دربردارنده مصالح فردي و اجتماعي است، در شرايط و موقعيتهاي متفاوت، دستورالعملهاي خاص وضع كرده است كه بايد به آنها توجه شود و چون سلام كردن اعلان دوستي و اظهار محبت و… است، در بين مسلمانان بسيار بر آن تأكيد شده است و آنجا كه پاي زمينههاي انحراف و سوء برداشت و يا تضعيف و شكست جامعه اسلامي در ميان باشد، از آن نهي شده است. امام علي(ع) فرمود: لاتبدؤوا اهل الكتاب بالتسليم و اذا سلَّموا عليكم فقولوا: عليكم. (كليني، بي تا: ج2، ص648، ش2) شما به اهل كتاب سلام نكنيد و اگر به شما سلام كردند، در جواب بگوئيد: عليكم. . از امام باقر(ع) نقل شده است كه فرمود: لا تسلموا علي اليهود و لا علي النصاري و لاعلي المجوس و لا عَبَدةَ الاوثان و لا علي موائدِ شُرّابِ الخَمْرِ و… (محمدي ري شهر، 1367: ج4، ص539؛ به نقل از مجلسي، بي تا: ج76، ص9) به يهوديان، نصرانيان، بتپرستان و كساني كه بر سفره شرابخواران مينشينند و… سلام كنيد! زيرا ممكن است دشمنان اسلام بخواهند با طرح دوستي، در امور كليدي و حساس جامعه اسلامي نفوذ كنند و نقشههاي خود را عملي سازند؛ در نتيجه سلام كردن و روي گشاده نشان دادن به آنها فتح بابي باشد براي اين گونه مقاصد. همچنين در برخورد با افراد فاسد و لاابالي بايد دقيقاً دستورالعملهاي اسلامي را مراعات كرد تا سلامت جامعه اسلامي تضمين شود. در موارد ديگري هم لازم است انسان آغاز كننده سلام نباشد. امام باقر(ع) در اين زمينه ميفرمايند: اذا دخلت المسجد و القوم يصلون فلا تسلم عليهم و سَلَّمَ علي النبي (ص) ثم اقْبِلْ علي صلاتك و… (مجلسي، بي تا، ج73، ص7، ش28) هنگامي كه وارد مسجد شدي و مردم در حال نماز بودند به آنها سلام مكن، بلكه بر پيامبر(ص) سلام ده، سپس به نماز پرداز! البته انسان نبايد در حال نماز بر ديگري سلام كند؛ اما اگر به او سلام دهند، بايد جواب دهد. سلام در عالم برزخ انسان با هر عقيده و عملي كه در دنيا زندگي كند پس از مدتي ناگزير بايد به عالم ديگر انتقال يابد و اين انتقال و رحلت به عالم برزخ هنگامي است كه مرگ انسان فرا رسد و جانش كه حقيقت اوست به طور كامل در اختيار فرشته قابض ارواح قرار گيرد. نحوه ورود انسان به عالم برزخ و برخورد فرشتگان با وي نيز بستگي دارد به نوع انديشه، اعتقادات و اعمال و رفتاري كه در دنيا داشته و با آن زندگي كرده است. عدهاي كه به خويشتن ظلم كرده و در خط باطل گام برداشتهاند به هنگام روبه رو شدن با فرشتگان، مورد بازخواست و توبيخ آنان قرار ميگيرند، توجيه خطاهايشان پذيرفته نميشود و در دوزخ برزخي جاي ميگيرند كه بد سرانجامي است. اما آنان كه راه يافته، و از انديشه سالم بهره بردهاند و در عقيده و ايمانشان خالص بوده، اعمال و رفتاري صالح پيشهكردهاند و به تعبير قرآن كريم از طيبين و پاكيزگانند، پاكيزه در عقيده و پاكيزه در عمل به هنگام جان دادن با فرشتگان ملاقاتي مبارك خواهند داشت. قرآن كريم در اين باره ميفرمايد: الذين تتوفهم الملئكة طيبين يقولون سلام عليكم ادخلوا الجنه بما كنتم تعملون.(نحل/32) كساني كه (از آلودگيهاي شرك و گناه) پاكيزهاند، فرشتگاني كه جانشان را ميستانند ميگويند: سلام بر شما! به پاداش آنچه انجام دادهايد در بهشت داخل شويد! آري، فرشتگان بر پاكان و صالحان به هنگام ورود در برزخ سلام ميگويند؛ يعني آنها را بر امنيت و سلامتي و آرامش كامل بشارت ميدهند كه در بهشت برزخي منزل گزينند و از نعمتهاي الهي بهره برند، و در آيات ديگر ميفرمايد: انساني كه در آستانه مرگ و انتقال به عالم برزخ است، اگر از صالحان و پاكان و از اصحاب يمين باشد، از سوي دوستانش، يعني اصحاب يمين بر او سلام داده ميشود: فسلام لك من اصحاب اليمين. (واقعه/91) سلامت و امنيت و آسايش بر تو باد. سلام در آخرت آنچه از آيات و روايات استفاده ميشود، اين است كه مؤمنان و متقيان به ميزان درجات ايمان و تقوايشان در عالم آخرت از نعمتهاي الهي برخوردارند، جايگاهشان بهشت جاويدان است، گر چه از نعمتهاي بيشماري متنعمند، اما از برجستهترين آن نعم كه جان بهشتيان را صفا ميدهد و آنان را در اوج لذت و معنويت، مجذوب و مدهوش خود ميكنند، نداي محبوب است كه ميفرمايد: سلام قولا من رب رحيم. (يس/58) و سلامي كه سخن پروردگار مهربان است. از جابر بن عبدالله انصاري نقل شده است كه پيامبر اكرم(ص) فرمود: اهل بهشت خود در نعيم مستغرق باشند كه ناگاه نوري بر ايشان ساطع و لامع گردد؛ چون سر بالا كنند از آن نور آواز آيد كه: السلام عليكم يا اهل الجنه. (كاشاني، تفسير منهج الصادقين، ج7، ص491) و در سوره مباركه رعد در وصف احوال بهشتيان ميفرمايد: جنات عدن يدخلونها و من صلح من ابائهم و ازواجهم و ذرياتهم و الملئكه يدخلون عليهم من كل باب. سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبي الدار. (رعد/24-23) بهشتيهاي جاويدان با آنها و هر كه نيكوكار بوده است، از پدران و همسران و فرزندانشان، بدان داخل شوند و فرشتگان از هر دري بر آنان درآيند (و به آنان گويند درود بر شما به (پاداش) آنچه صبر كرديد؛ چه نيكوست فرجام آن سراي.) چنان كه در آيه شريفه مذكور است، فرشتگان در باغهاي بهشتي بر بندگان صالح وارد ميشوند و به پاداش دينداري كه همان اطاعت و بندگي خداي تعالي و استقامت و پايداري در انجام فرايض و تحمل سختيهاست، بر آنان سلام ميگويند و عاقبت نيكويشان را يادآور ميشوند. امام صادق(ع) در حديثي فرمود: … فإذا كان يوم القيامه و صار اهل الجنه في الجنه إستأذن اولئك الملائكه علي اهل الجنه فيؤذن لهم فيدخلون عليهم فيسلمون عليهم و يقولون لهم: سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبي الدار. (العروسي الحويزي؛ بي تا: ج2، ص501) هنگامي كه روز قيامت برپا شود و بهشتيان در بهشت داخل شوند، فرشتگان از آنها اجازه خواهند به آنها اجازه داده شود. پس وارد شوند بر بهشتيان و بر آنها سلام دهند و گويند: سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبي الدار. و در آيه ديگر ميفرمايد: تحيتهم يوم يلقونه سلام… (احزاب/44) تحيت و درود فرشتگان در روز قيامت، هنگامي كه مؤمن را ملاقات ميكنند، سلام است… در آيات ديگر قرآن كريم هم سلام بر اهل بهشت وارد شده، كه از جمله آنها است: لا يسمعون فيها لغواً و لا تأثيما الا قيلا سلاما سلاما. (واقعه/26-25) در بهشت سخن لغو و بيهودهاي نميشنوند و آنچه شنيده ميشود سلام است كه آرامش و امنيت جسم و جان را فراهم آورده است. و همچنين اين آيه: …و قال لهم خزنتها سلام عليكم طبتم فادخلوها خالدين. (زمر/76) خازنان بهشت به هنگام ورود بهشتيان به آنان گويند: سلام بر شما، پاكيزه و خوشحال باشيد. در بهشت داخل شويد و در آن جاودانه زندگي كنيد. در پايان از خداي سبحان ميخواهيم تا ما را موفق بدارد كه با سلام زندگي كنيم؛ سلامي كه مفهوم و معنايش فراتر از احترام و ادب اجتماعي باشد. سلامي كه امنيت، آسايش و سلامت خانواده، جامعه و جهان اسلام را در بر گيرد و در عوالم ديگر نيز اهل اسلام باشيم. ان شاء ا… |
انتشار در سایت: سيستم مديريت محتواي ياس/دفتر امام جمعه بخش چترود نویسنده: مدیر لینک مستقیم: http://yascms.ir/index.php?module=News&do=View&id=278 |