مطالب

شهر قم همواره خاستگاه و پناهگاه اصحاب و راويان امامان مكتب ناب تشيع و بزرگانى چون زكريا بن‏ادريس، زكريا بن‏آدم، ابراهيم بن‏هاشم و جمع بسيارى ديگر از رادمردان مكتب امامت و ولايت‏بوده است.

على بن‏ابراهيم، يكى ديگر از فرزانگان نامدار و راويان معروف و پرآوازه جهان تشيع است.

اينك به دوردستهاى تاريخ نظر افكنده، به زيارت يكى از نام‏آوران تشيع در قرن سوم و چهارم هجرى مى‏رويم و به تماشاى سيماى على بن‏ابراهيم مى‏نشينيم. على فرزند ابراهيم بن‏هاشم، از راويان مشهور و قابل اعتماد است و كنيه‏اش را ابوالحسن دانسته‏اند.

اثر بسيار معروف و ارزشمند او - تفسير على بن‏ابراهيم - موجب شده است تا وى را «مفسر قمى‏» بنامند. قبل از اينكه به شرح حال او پردازيم، به پاس احترام به مقام علمى و معنوى پدرش، ابتدا نگاهى اجمالى به سيماى پدر بزرگوارش - ابراهيم بن‏هاشم - مى‏افكنيم تا از منظر او، شناخت‏بهترى به فرزند پيدا كنيم.

ابراهيم بن‏هاشم

ابراهيم بن‏هاشم پدر بزرگوار على بن‏ابراهيم و كنيه‏اش «ابواسحاق قمى‏» است وى در اصل از بزرگان شيعيان كوفه بوده است و سپس به شهر قم مهاجرت كرده است. او از اصحاب امام رضا(ع) و امام جواد(ع) است.

در باره‏اش گفته‏اند:

ابراهيم بن‏هاشم اولين كسى بود كه احاديث ائمه بزرگوار تشيع را كه در ميان‏راويان كوفى رايج‏بود، به شهر قم نقل و منتشر كرده است.[1] و از اينرو مى‏توان او را پيشگام حديث در قم دانست. شيخ طوسى، او را از شاگردان يونس بن‏عبدالرحمان - از اصحاب امام رضا(ع) - دانسته است[2] و مى‏گويد: ابراهيم بن‏هاشم به ملاقات امام رضا(ع) رسيده و محضر او را درك كرده است.[3]

ايشان كتابهاى متعددى دارد كه از جمله آنها «النوادر» و «قضايا اميرالمؤمنين(ع)» است[4] ابراهيم بن‏هاشم، از طريق نقل روايات و احاديث ائمه عليهم السلام، خدمات بيشمارى به اسلام كرده و عشق و علاقه خويش را به مكتب ائمه معصومين(ع) ابراز كرده است اگر چه ابراهيم بن‏هاشم را در زمره ياران امام رضا(ع) بشمار آورده‏اند اما هيچ روايتى از امام رضا(ع) و نيز يونس بن‏عبدالرحمان به نقل از او يافت نشده است[5] اما روايات متعددى را از امام جواد(ع) نقل كرده است[6] كه در كتب حديث معروف تشيع به ثبت رسيده است. [7]

وى از بزرگان بسيارى استفاده كرده و نزد آنان حديث‏شنيده و نقل كرده است كه تعدادشان حدود 160 نفر مى‏باشد.[8] از جمله آن بزرگان، محمد بن‏ابى‏عمير است كه تعداد 2921 روايت را از وى نقل كرده است. [9]

مجموع رواياتى كه از ابراهيم بن‏هاشم قمى نقل شده است و در كتابهاى معتبر وجود دارد،6416 مورد مى‏باشد.[10] علامه حلى در باره اعتبار علمى روايات نقل شده از سوى او مى‏گويد: هيچ كس از ياران و اصحاب در باره نفى يا تعديل روايات وى، مطلبى را نگفته‏اند ولى روايات او بيشمار است و قبول كردن رواياتش نزد من ارجحيت دارد.[11]

اين مسئله در ميان بزرگان علم رجال مورد نقد و بررسى قرار گرفته است و بزرگمردانى چون شهيد ثانى احاديث او را معتبر و صحيح دانسته، آنها را مورد قبول خود مى‏دانند.[12]

محقق عالى مقام - آيت الله خويى - مى‏گويد: سزاوار نيست در باره موثق بودن ابراهيم بن‏هاشم شك و ترديد به خود راه داد.[13]

على بن‏ابراهيم

نام اين راوى عاليقدر، در شمار اصحاب حضرت امام هادى(ع) قرار گرفته است. شيخ طوسى به اين مساله اشاره كرده است.[14] سپس نجاشى به پيروى از شيخ طوسى در باره على بن‏ابراهيم مى‏گويد:

او از افراد مورد وثوق و قابل اعتماد در احاديث و روايات مى‏باشد و مذهب و افكار اعتقادى او كاملا صحيح است.[15]

على بن‏ابراهيم علاوه بر عصر امام هادى(ع)، در دوران حيات پر بركت امام حسن عسكرى(ع)[16] و نيز زمان غيبت صغرى زندگى مى‏كرده است. البته در كتابهاى معتبر تشيع هيچ روايتى از امام هادى و نيز ديگر امامان معصوم عليهم السلام به نقل از على بن‏ابراهيم يافت نشده است. آيت الله خويى در اين باره مى‏گويد: نبودن روايت مستقيم از ائمه عليهم السلام منافاتى با اين مطلب ندارد كه نامش در زمره اصحاب امام هادى(ع) باشد. [17]

علاقه و دلدادگى او نسبت‏به سرچشمه‏هاى زلال امامت، به اندازه‏اى بود كه نه تنها شيعيان، بلكه دانشمندان اهل سنت نيز به اين مساله اشاره كرده‏اند. ابن حجر عسقلانى كه از دانشمندان نامدار اهل سنت در علم رجال است، از على بن‏ابراهيم در كتاب خويش نام برده، سپس مى‏گويد: او از شيعيان سرسخت است.[18] سرسختى و ارادت او نسبت‏به پيشوايان معصوم، در لابلاى رواياتى كه على بن‏ابراهيم نقل كرده بخوبى آشكار است.

همچنين تلاش بى‏وقفه و زحمات طاقت‏فرساى او در شنيدن، بدست آوردن، يادگيرى و منتشر ساختن روايات و احاديث، اين محبت و علاقمندى را شفاف‏تر ساخته است. اين تلاش بى‏وقفه به حدى بوده است كه على بن‏ابراهيم توفيق يافته تا تعداد 7140 روايت را نقل كند.[19]

كتاب «كافى‏» تاليف حديث‏شناس بزرگ ثقة‏الاسلام كلينى، مملو از روايات و احاديث على بن‏ابراهيم است‏به گونه‏اى كه مى‏توان آن كتاب را «مسند على بن‏ابراهيم‏» بشمار آورد.

كلينى خود در اين باره مى‏گويد: تمام احاديثى را كه در كتاب خود (كافى) آورده‏ام به نقل از بزرگانى چون على بن‏ابراهيم، محمد بن‏يحيى، على بن‏موسى كميدانى، داوود بن كوره و احمد بن‏ادريس است. [20]

از اين تعداد (7140) رواياتى كه وى نقل كرده است، تعداد 6214 مورد از آن را از پدرش ابراهيم بن‏هاشم و او نيز از محمد بن‏ابى‏عمير نقل كرده است. تعداد بيشمار روايات على بن‏ابراهيم، ستايش و تمجيد همگان را بار آورده است. از اينرو عمر رضا كحاله - از دانشمندان اهل سنت - ضمن معرفى او مى‏گويد:

على بن‏ابراهيم شخصيتى فقيه، مفسر قرآن و اخبارى است (كسى كه احاديث‏بسيارى را نقل مى‏كند) و كلينى از او روايت‏برگرفته است. [21]

به يقين اين فقيه قمى، براى بدست آوردن و گردآورى اين حجم بسيار زياد از احاديث و سخنان پيشوايان دين، به نقاط مختلفى مسافرت كرده است و در راه رسيدن به اين مهم زحمات زيادى را بر خود هموار كرده‏اند.

او در اين راه علاوه بر استفاده از محضر بزرگان شيعه، نزد حافظان و راويان اهل سنت رفته و از آنان احاديثى را ثبت و ضبط كرده است.

ابن‏حجر عسقلانى در اين باره مى‏گويد: على بن‏ابراهيم از برخى علماى اهل سنت چون ابوداود سيستانى، ابن‏عقده و افراد ديگر، روايت نقل كرده است.[22]

مفسر قمى در اواسط زندگى پرافتخارش، نعمت‏بينايى خود را از دست داد[23] و تا پايان عمر با دلى روشن و قلبى حق‏بين به حيات با بركت‏خويش ادامه داد اما او با اين حالت جسمانى خويش، از پاى ننشست و همچنان در درياى عميق روايت و حديث‏شنا مى‏كرد تا از اين طريق معارف انسان‏ساز شريعت را به كمك و يارى امامت گردآورده و آن را به آيندگان بسپارد.

بنابراين بزرگترين امتياز وى و زرين‏ترين صفحه زندگى‏اش را مى‏بايست، گردآورى، تدوين، تاليف و نقل و نشر روايات امامان معصوم عليهم السلام بر شمرد. از اينرو بر ما سيراب‏شدگان از زمزم زلال «كافى‏» وظيفه است تا اين تلاش عظيم و مقدس را ارج نهيم.

آثار و تاليفات

راويان و اصحاب امامان معصوم عليهم السلام، به منظور ثبت و ضبط معارف ناب مكتب تشيع و انتقال آن به نسلهاى آتى، احاديث معتبر را از نزديكترين و مطمئن‏ترين ياران ائمه دريافت مى‏كردند سپس آنها را در موضوعات مختلف دسته‏بندى و تنظيم كرده و هر موضوعى را در كتابى مستقل با نامى ويژه به نگارش در مى‏آوردند. على بن‏ابراهيم هاشم كه از معروفترين راويان تشيع مى‏باشد و روايات بسيار زيادى (بيش از 7000 حديث) را نقل كرده است، به اين امر مهم (دسته‏بندى موضوعى روايات) همت گمارده است‏به گونه‏اى كه نام 14 كتاب او بدين شرح به ثبت رسيده است. شيخ طوسى پنج كتاب او را چنين نام مى‏برد:[24]

1- التفسير

2- الناسخ و المنسوخ‏

3- قرب الاسناد

4- الشرايع

5- المغازى ابن‏النديم - دانشمند بزرگ اهل سنت - در كتاب خويش، از على بن‏ابراهيم قمى، تحت عنوان فقهاء و محدثان و علماى شيعه، نام برده و علاوه بر «قرب الاسناد» نام دو كتاب ديگر وى را چنين مى‏نويسد:[25]

1- المناقب

2- اختيار القرآن

دانشمند بزرگ علم رجال - نجاشى علاوه بر هفت كتاب نامبرده فوق، از ديگر كتابهاى وى چنين نام مى‏برد:[26]

1- التوحيد و الشرك

2- فضائل اميرالمؤمنين(ع)

3- الانبياء(ع)

4- المشذر

5- الحيض‏

6- رساله‏اى در معناى هشام و يونس (ع) - جواب مسائل محمد بن‏بلال.

اگر چه هر يك از كتابهاى اين فقيه بزرگ اسلام، خود گنجينه‏اى ارزشمند است اما كتاب تفسير على بن‏ابراهيم قمى از امتياز ويژه و موقعيت‏برجسته‏اى برخوردار است كه نگاهى به آن كتاب ضرورى مى‏نمايد.

تفسير نور با نور

از خدمات ارزنده اين شخصيت نستوه، تاليف كتاب تفسير قرآن است. از آنجا كه كتاب «تفسير القمى‏» از مزاياى خاصى برخوردار است، به مطالبى چند از اين تفسير اشاره مى‏شود تا از آن طريق، گوشه‏اى ديگر از زندگى اين راوى نور آشكار گردد.

على‏بن‏ابراهيم قمى در اين كتاب، براى توضيح و تفسير هر يك از آيات نورانى حق، روايات متعددى از امام صادق(ع) را به نقل از پدرش ذكر كرده است. پدرش نيز آن روايات را از طريق ابن ابى‏عمير و برخى ديگر از بزرگان بيان نموده است.

اما پس از چندى يكى از شاگردان على بن‏ابراهيم، رواياتى ديگر از امام محمد باقر(ع) را در تفسير و توضيح آيات قرآن، به آن تفسير اضافه مى‏كند و با اضافه كردن آن روايات، ساختار كتاب تفسير از اوائل سوره آل عمران (و انباكم بما تاكلون و ما تدخرون فى بيوتكم) تا آخر قرآن تغيير مى‏يابد. در واقع تفسير موجود كه به «تفسير قمى‏» معروف است، تفسير امام باقر و امام صادق عليهما السلام مى‏باشد.

شيوه اين تفسير بصورتى است كه به مناسبت هر آيه قرآن، حديثى از امام صادق و امام باقر(ع) در ذيل آن بيان شده و از اين طريق شرح و توضيح داده شده است. اين تفسير، از تفسير معروف به عسكرى جدا بوده و همچنين تفسيرى به نام تفسير كبير و صغير نيز وجود ندارد.

آن دسته از رواياتى كه از سوى امام صادق(ع) در اين تفسير وجود دارد، از طريق على بن‏ابراهيم نقل شده و دسته ديگر كه از سوى امام باقر(ع) است از طريق ابى‏الجارود نقل شده است.[27]

«تفسير القمى‏» از منابع بسيار قديمى و معتبر شيعه است‏بطوريكه منبع تفاسير بعدى قرار گرفته[28] و علامه طبرسى و ديگر مفسران از آن بهره‏مند شده‏اند.[29] در باره تفسير على بن‏ابراهيم مطالب بسيارى از سوى بزرگان و پژوهشگران مختلف نقل شده است كه مشتاقان مى‏توانند بدانجا مراجعه نمايند.

تفسير القمى در دو جلد به چاپ رسيده است. اين تفسير اولين بار در سال‏1313 قمرى با چاپ سنگى، در دسترس عموم قرار گرفت.

و تا كنون با تصحيح و حواشى جديد، چندين بار بصورت مجدد چاپ شده است.

بستگان

به يقين بخشى از هويت مذهبى، علمى و اجتماعى هر شخص، از آيينه شفاف خانواده، بستگان و نزديكان او آشكار مى‏گردد. اين اصل مهم در همگان قابل بررسى و مطالعه است.

از آنجا كه على بن‏ابراهيم قمى نيز از اين قاعده مستثنى نبوده است، نگاهى هر چند مختصر به بستگان وى ضرورى مى‏نمايد.

على بن‏ابراهيم علاوه بر پدرى فرزانه، برادران و فرزندانى داشته است كه همگان از راويان مشهور و معروف شيعه بوده‏اند.

برادران او عبارتند از:

1 - اسحاق بن‏ابراهيم - بنظر مى‏آيد وى برادر بزرگ على بن‏ابراهيم بوده است زيرا كنيه پدرشان (ابراهيم) «ابواسحاق‏» بوده است. از آنجايى كه كنيه هر شخصى معمولا بر اساس نام فرزند اول آن شخص بوجود مى‏آمده است‏بنابر اين احتمال مى‏رود كه اسحاق برادر بزرگ على بن‏ابراهيم است. همچنين روايت كردن على بن‏ابراهيم از برادرش اسحاق اين ادعا را قوت بخشيد. چنانچه شيخ عباس قمى مى‏گويد، از برخى روايات معلوم مى‏شود كه على بن‏ابراهيم، برادرى به نام اسحاق داشته است و او از برادرش اسحاق رواياتى را نقل كرده است.[30] محقق پرتلاش - آيت الله خويى - نيز اين مطلب را يادآورى كرده است.[31]

از ديگر برادران وى چندان اطلاعى در دست نيست.

فرزندان او عبارتند از:

1- احمد بن‏على بن‏ابراهيم - وى از بزرگان شيعه بوده و شيخ صدوق با عبارت «رضى الله عنه‏» از او به نيكى نام برده و روايات بسيارى را از وى نقل كرده است.[32]

شان و مقام والاى او به حدى بوده است كه يكى از دانشمندان اهل سنت در كتاب خود - لسان الميزان - از وى ياد كرده، مى‏گويد: احمد بن‏على در «رى‏» سكونت داشته است و كنيه‏اش ابوعلى بوده است. او از پدرش - على - و نيز چند تن ديگر از بزرگان همچون سعد بن‏عبدالله، عبدالله بن‏جعفر حميرى و احمد بن‏ادريس، احاديثى شنيده و نقل كرده است.[33]

روايات اين فرزانه قمى، در كتاب بحارالانوار به چشم مى‏خورد. [34]

2- محمد بن‏على - او از استادان شيخ صدوق بشمار مى‏آيد به گونه‏اى كه آن فقيه بزرگ شيعه از محمد بن‏على بن‏ابراهيم قمى رواياتى را نقل كرده است.

محمد كتابهايى را مشتمل بر احاديث ائمه معصومين تنظيم و تهيه كرده است. [35]

علامه مجلسى، پس از نام على بن‏ابراهيم، آورده است «... و كتاب العلل لولده الجليل محمد»[36] و بدين طريق از كتاب وى به نام «العلل‏» ياد شده است.

3- ابراهيم بن‏على - او از ديگر فرزندان فرزانه مفسر - على بن‏ابراهيم - است و رواياتى را به نقل از پدرش بيان و منتشر كرده است. [37]

شيخ عباس قمى مى‏گويد: از مقدمه كتاب بحارالانوار، چنين برمى‏آيد كه ابراهيم بن‏على، از محدثانى بوده است كه روايات زيادرى را نقل نموده است. [38]

پرواز به بيكران

از تاريخ وفات على بن‏ابراهيم قمى اطلاع دقيقى يافت نشده است اما پژوهشگران بر اساس روايتى كه شيخ صدوق در باره وى در كتاب «عيون اخبار الرضا» نقل كرده است، چنين استفاده كرده‏اند كه على بن‏ابراهيم تا سال‏307 قمرى زنده بوده است و وفاتش پس از اين تاريخ واقع شده است.[39]

سرانجام روح‏ملكوتى‏آن‏فرزانه‏دوران، به بيكرانه‏ها پرواز كرد و پيكر پاكش در شهر قم به خاك سپرده شد و بدان سرزمين مقدس، شرافتى ديگر بخشيد.

هم اكنون مقبره آن فقيه بزرگ و مفسر انديشمند، در پارك ملى شهر، روبروى مدرسه آيت الله العظمى گلپايگانى، واقع در خيابان ارم(آية الله العظمى نجفى مرعشى)، زيارتگاه عاشقان كوثر مى‏باشد.

[1] . رجال النجاشي، ص 16، مؤسسه النشر الاسلامي

[2] . رجال الطوسي، ص 369

[3] . الفهرست، شيخ طوسي، ص 4 . علامه تهراني درباره اين كتاب، مطالب قابل توجهي بيان كرده‌اند (ر. ك: طبقات اعيان الشيعه، ج 1، ص 169)

[4] . همان ـ الامام الجواد، السيد محمد القزويني، ص 103

[5] . معجم رجال الحديث، سيد ابوالقاسم خويي، ج1، ص 317ـ 318

[6] . معجم رجال الحديث، سيد ابوالقاسم خويي، ج1، ص 317ـ 318

[7] . التهذيب، ج4، كتاب الزكاة ، حديث 397؛‌ معجم رجال الحديث، ج1، ص 321

[8] . همان، ص 317

[9] . همان، ص 318

[10].همان

[11].رجال العلامه الحلي، ص 5

[12].الامام الجواد عليه السلام، ص 103

[13].معجم رجال الحديث، ج1، ص 317

[14].الامام الهادي عليه السلام، السيد محمد كاظم القزويني، ص 308، مركز نشر آثار شيعه

[15].رجال النجاشي، ص 260

[16].الذريعه، آقا بزرگ تهراني، ج4، ص 302

[17].معجم رجال الحديث، ج 11، ص 189

[18].لسان الميزان، ج 4، ص 191

[19].معجم رجال الحديث، ج 12، ص 213

[20].رجال النجاشي، ص 378

[21].معجم المؤلفين، ج 7، ص 9

[22].لسان الميزان، ج 4، ص 191

[23].رجال النجاشي، ص 260

[24].الفهرست، ص 89 شيخ عباس قمي مي‌گويد: كتاب قرب الاسناد وي، غير از قرب الاسناد معروفي است كه از كتابهاي عبدالله بن جعفر حميري است «قرب الاسناد» مثل «امالي» از كتابهاي رايج بين محدثان است زيرا محدثان حديث در زمانهاي گذشته برخي از احاديثي را كه از نظر سلسه سند واسطه كمتري تا امام معصوم داشته و به اصطلاح داراي سند عالي بوده‌اند در كتاب ويژه‌اي جمع ‌آوري كرده و آن را «قرب الاسناد» مي ناميدند آنان به اين نوع كتابها افتخار مي‌كردند(فوائد الرضويه، ص 264)

[25]. الفهرست، محمد بن اسحاق النديم، ص 312، دارالمعرفه، بيروت‌ ـ معجم الادباء، ياقوت حموي، ج 12، ص 215

[26]. رجال النجاشي، ص 260

[27]. الذريعه، ج 4، ص 302 الي 309ـ تفسير القمي، مقدمه، شيخ آقا بزرگ تهراني ـ ص 5

[28]. خلاصه الاقوال، علامه حلي، ص 49

[29]. بحارالانوار، ج 1، ص 27 . ر.ك: مقدمه سيد طيب موسوي جزائري بر كتاب تفسير القمي ـ الذريعه، ج4، ص 302ـ تصوف و تشيع، هاشم معروف الحسني ـ مفاخر اسلام، علي دواني، ج2

[30]. فوائد الرضويه، ص 264

[31]. معجم رجال الحديث، ج 12، ص 214

[32]. الكني و الالقاب، شيخ عباس قمي، ج3، ص 84، مكتبه الصدر، تهران ـ طبقات اعلام الشيعه، شيخ آقا بزرگ تهراني، ج1، ص 32، مؤسسه مطبوعاتي اسماعيليان

[33]. همان، ص 85

[34]. بحارالانوار، ج3، ص 39ـ‌ ج 18 ، ص 315ـ ج 25، ص 193

[35]. طبقات اعلام الشيعه، ج 1، ص 167، 168

[36]. بحارالانوار، ج 1، ص 8

[37]. بحارالانوار، ج 82، ص 12و ج 108، ص 63

[38]. فوائد الرضويه، ص 264

[39]. الذريعه، ج 4، ص 302