مطالب

انفاق و بخشش از منظر امام باقر(ع)



انفاق و بخشش از منظر امام باقر(ع )


عبدالكريم پاك نيا





از امتيازات جوامع اسلامي كه آن را از ديگر اقوام و ملت ها متمايز مي سازد موضوع انفاق و ياري رساندن به قصد عبادت به ساير افراد به ويژه نيازمندان است.


بدون ترديد اگر اين آموزه قرآني در تمام ابعاد و زواياي جامعه گسترش يابد و مسلمانان بدون دغدغه خاطر و با توكل به گنجينه عظيم خزائن خداوندي، در راه خدا انفاق و فداكاري كرده و از اموال و هستي خود بگذرند بسياري از مشكلات، دامن گير اجتماع مسلمانان نخواهد بود. قرآن، يكي از خصلت هاي مهم اهل ايمان را انفاق مي شمارد و آن را در كنار ايمان به غيب و اقامه نماز قرار مي دهد. در حقيقت خداوند متعال جلوه ايمان را در ارتباط با خدا و ساير انسان ها معرفي مي كند. اگر برآوردي از آثار و دست آوردهاي اين پديده وحياني به عمل آيد معلوم خواهد شد كه فلسفه تأكيد قرآن بر اين عمل انساني- اسلامي چه نقشي در سالم سازي و تكامل افراد و جوامع دارد. احياي فرهنگ قرآني، تقويت اعتماد عمومي، رفع فقر و نيازمندي، كم شدن فاصله طبقاتي، ازدياد محبت و جذب دلها به همديگر، تقويت وحدت و ارتباط انسان ها، افزايش امنيت و كاهش فساد و تباهي، از جمله ره آورد انفاق است.


انفاق صفتي فراگير است كه فقط در اموال خلاصه نمي شود بلكه شامل تمام مواهب و نعمت هاي مادي و معنوي است. قرآن به انسان ها مي آموزد كه از تمام هستي خود، اعم از علم و عقل و انديشه و نيروهاي جسماني و معنوي و موقعيت هاي اجتماعي، اقتصادي و سياسي خود بايد انفاق كنند و بالاتر از آن از هرچه كه دوست دارند و محبوبترين موجودي آنان است در راه خدا، براي ديگران ببخشند. (آل عمران/92) اين صفت پسنديده بركات و آثار مثبت فراوان فردي و اجتماعي براي مسلمانان دارد ما برخي از نكات و پيام هاي آيات انفاق را از منظر امام باقر(ع) مرور مي كنيم:


اهميت انفاق

همان گونه كه اهميت ندادن به نماز، يك فرد مسلمان را تا آستانه كفر مي كشاند، ترك انفاق نيز ممكن است تمام اعمال نيك را تحت الشعاع قرار داده و انسان را به وادي سقوط سوق دهد.

حضرت باقرالعلوم(ع) در مورد معناي آيه: «سيطوقون ما بخلوا به يوم القيمه ؛(آل عمران/180) به زودي در روز قيامت آنچه را كه درباره آن بخل ورزيدند همانند طوقي برگردن آنان مي افكنند.» مي فرمايد: هر كس حقوق مالي خود را نپردازد خداوند آن مال را به طوقهائي از آتش تبديل مي كند سپس به او گفته مي شود همانطور كه در دنيا به هيچ قيمتي اين اموال را از خود دور نمي كردي اكنون آنها را بردار و به گردن خود بيفكن.(1)


آن حضرت در سخن ديگري به سؤال و جواب در روز قيامت اشاره كرده و مي فرمايد: در روز قيامت هر بنده اي بايد به چهار سؤال اساسي در مقابل خداوند متعال پاسخ دهد كه يكي از آنها در مورد انفاق مال است از او مي پرسند اموال خود را از كجا به دست آورده و در كجا انفاق كرده است.(2)

آن حضرت در مورد بهره هاي مادي و معنوي انفاق فرمود: انفاق پنهاني فقر را برطرف ساخته و عمر را افزايش مي دهد.(3)


ترديدي نيست كه احسان و انفاق و بذل و بخشش و سخاوت و نيكوكاري از زيباترين صفات انساني است و هركسي در هر مقامي و مكاني عامل آنرا مي ستايد اما آنچه كه از منظر وحياني قرآن مهم است و روايات اهل بيت(ع) نيز به آن تأكيد فراوان دارد منبع درآمد و ريشه اين اموال است كه مطمئناً بايد از راه پاك و حلال به دست آمده باشد وگرنه اگر تمام خزائن روي زمين هم در راه خدا انفاق شود ولي از راه صحيح و حلال بدست نيامده باشد نزد خداوند هيچ ارزشي ندارد، بلكه مؤاخذه هم دارد چرا كه اموال غصبي و ناپاكي كه از راه نامشروع به دست آمده و صاحبان واقعي آنان ناراضي هستند چگونه مي تواند نيك و خداپسندانه باشد.


قرآن اين حقيقت را اين گونه بيان مي كند: «انما يستقبل الله من المتقين: (مائده 7) ] خداوند اعمال نيك را[ فقط از پرهيزگاران مي پذيرد.» و در سوره بقره نيز فرمان مي دهد كه: «اي اهل ايمان از چيزهاي پاكيزه اي كه به دست آورده ايد و از آنچه از زمين برآورده ايم انفاق كنيد و در پي ناپاك آن نرويد كه از آن انفاق نمائيد درحالي كه اگر آنرا به خودتان بدهند جز با بي ميلي آن را نمي گيريد و بدانيد كه خداوند بي نياز و ستوده است.» (بقره 267) افزون بر پاك بودن منبع انفاق، لازم است مال بخشوده شده، از جنس بهتر و مرغوبتر انتخاب شود تا نزد خدا و خلق بهتر پذيرفته شود. البته برخي از عوام عقيده دارند اموالي كه در دستشان مانده به عنوان احسان و انفاق و صدقه به نيازمندان مي دهند اما اين تفكر با پيام قرآني ناسازگار است كه مي فرمايد: «لن تنالو البر حتي تنفقوا مما تحبون؛ (آل عمران 92) هرگز به ] مقام[ نيكوكاري نخواهيد رسيد مگر اينكه از آنچه كه دوست داريد انفاق كنيد.» آري مال حلال، پاكيزه، مرغوب و دوست داشتني بهترين نوع انفاق است و مطمئناً در نزد پروردگار مورد پذيرش قرار مي گيرد.


اسوه انفاق كنندگان

قرآن كريم علاوه بر ترويج فرهنگ انفاق، نمونه هاي كامل از انفاقگران را نيز معرفي مي كند. در سوره بقره مي فرمايد:«كساني كه دارائي خود را در شب و روز مي بخشند، پاداش آنها نزد پروردگارشان براي آنان خواهد بود نه بيمي براي آنان است و نه اندوهگين مي شوند.» (بقره 274)

امام باقر(ع): در شأن نزول آيه فرمود: علي(ع) چهار درهم داشت آن را به ترتيب يك درهم در شب و يك درهم روز و يك درهم پنهان و درهمي ديگر آشكارا به نيازمندان بخشيد. (4)


پيشواي پنجم در همين رابطه آيه ولايت را نيز تفسير كرده است كه در آن (مائده 55) اميرمؤمنان علي(ع) به خاطر انفاق انگشتر خود، درحال نماز، مورد عنايت خداوند قرار گرفته است. آري رهبري امت، شايسته كسي است كه درعين حالي كه غرق درعبادت الهي است با خلوص تمام انفاق مي كند و خداوند متعال نيز او را مورد ترغيب و تشويق قرار مي دهد. (5)


موارد انفاق

همچنان كه لازم است منبع درآمد در موضوع انفاق از راه هاي شرعي و عقلاني باشد، در مورد مصرف آن نيز بايد دقت كرد و آن را به نيازمندان حقيقي بخشيد. درغيراين صورت اگر كسي مال خود را بدون حساب و كتاب ببخشد، انفاق محسوب نمي شود بلكه ممكن است در گروه اسراف كاران نيز قرار گيرد. خداوند متعال مي فرمايد: «انفاق شما براي آن دسته از نيازمنداني بايد باشد كه در راه خدا فرو مانده اند، و نمي توانند [براي تامين هزينه زندگي براي تجارت و اشتغال[ به مسافرت بروند، ناآگاهان آنها را از شدت خويشتن داري بي نياز و غني مي پندارند اما آنها را از سيمايشان مي شناسي، آنان با اصرار چيزي از مردم نمي خواهند و هرچيز خوبي به آنان انفاق كنيد خداوند از آن آگاه است. (بقره 73) آري كساني كه دراثر دلدادگي به حق در تنگناي اقتصادي قرار مي گيرند و به خاطر اينكه خود و زندگي شان را براي پيشرفت اسلام وقف كرده اند و در زير فشارهاي زندگي از خود بردباري نشان مي دهند بايد از سوي مسلمانان پشتيباني مالي شود بدون اينكه به آبرويش لطمه بخورد.


امام باقر(ع) فرمود: يكي از مصاديق اين آيه اصحاب صفه هستند كه در كنار مسجد پيامبر(ص) در سكوي ويژه اي جاي داشتند و خداوند به مسلمانان سفارش مي كند كه آن فداكاران را فراموش نكنند و از كمك هاي مالي و معنوي خود در مورد آنان دريغ ننمايند.( 6) آنان در حدود چهارصد نفر بودند كه نه منزلي داشتند و نه اقوام و ياوراني كه كمك حالشان باشند. اصحاب صفه به خاطر اسلام و حمايت از آن از تمام مزاياي زندگي و از اقوام و خويشاوندانشان بريده و به جمع اصحاب رسول خدا(ص) پيوسته بودند. آنان بااين حال در تمام جنگ ها شركت كرده و از حريم اسلام با تمام وجود دفاع مي كردند.


اين نكته دقيقاً در عصر ما نيز كاربرد عملي دارد و چه بسيارند رزمندگان و جانبازاني كه در اثر خدمت به اسلام و جبهه حق از سلامتي جسم و جان آسيب ديده اند و در تنگناي شديد اقتصادي قرار دارند آنان كه بهترين موقعيت و دوران زندگي خود را در راه حق و براي دفاع از كشور وقف كرده اند و امروز در گوشه و كنار كشورمان با انواع ناملايمات روحي و جسمي و مادي، دست و پنجه نرم مي كنند اينان همانند اصحاب صفه كه امام باقر(ع) در ذيل آيه فوق به آن اشاره فرمود، هستي خود را براي اعتلاي فرهنگ اسلامي از دست داده اند و عفت و حيا و عزت نفس شان مانع از آن است كه راز خود را نزد ديگران مطرح كنند اما مسئولان و متوليان امر و مسلمانان متمول و بويژه كساني كه دراثر اين انقلاب و حكومت اسلامي به مال و منال و پست و مقامي رسيده اند مخاطب آيه فوق و كلام حضرت باقر(ع) هستند. آنان حتي اگر خود را ولي نعمت اين ايثارگان و جانبازان فداكار هم ندانند وظيفه انساني و اسلامي اقتضا مي كند كه در ميدان انفاق و احسان نسبت به اين گروه و ساير نيازمندان جامعه بي تفاوت نباشند و اين آيه را همواره نصب العين خود قرار دهند.

آري ترويج فرهنگ انفاق و توجه به منبع درآمد و مورد مصرف آن و ترغيب و تشويق مسلمانان به اين امر حياتي ره آوردهاي بسيار مثبتي براي جامعه ما دارد كه راهكارهاي صحيح و اصولي و اهتمام ويژه متمكنان را مي طلبد.


امام باقر(ع) به حسين بن ايمن فرمود: اي حسين! انفاق كن و به عوضي كه خدا مي دهد يقين نما كه هيچ مرد و زني نيست كه از انفاق مال در راهي كه خدا را خشنود مي كند سر باز مي زند مگر آن كه چند برابر آن در راهي كه خدا را به خشم مي آورد هزينه خواهد كرد.(7)


علي(ع) نيز فرمود: «من هرگز ثروت انباشته اي را ]در دست كسي[ نديدم مگر اينكه در كنار آن حقوق تضييع شده اي بود.»(8) بنابراين انفاق بهترين علاج بسياري از مشكلات جامعه است و با فرهنگ سازي در مورد آن مي توان به يكي از اهداف آسماني قرآن دست يافت.


اگر انفاق در جامعه فراگير شود دزدي و سرقت و قتل و جنايت نيز تا حد زيادي كاهش مي يابد، زيرا بخشي از اين بزهكاري ها در اثر فقر و نداري است كه ثروتمندان از انفاق و احسان خودداري كرده و احساسات نيازمندان را بر عليه خود تحريك مي كنند.


اعتدال در انفاق

اعتدال و ميانه روي در هر كاري هر چند پسنديده و نيك، امري لازم و اجتناب ناپذير است و افراط و تفريط امري جاهلانه و غيرعقلاني است به همين جهت علي(ع) فرمود: «فرد نادان را يا تندرو يا كندرو مي بيني.»(9)


در موضوع انفاق هم اين قاعده جاري است و با آن همه ترغيب و تشويقي كه قرآن براي انفاق مي كند باز هم به اعتدال و ميانه روي توصيه مي نمايد و مي فرمايد: «يسئلونك ماذا ينفقون قل العفو؛ (بقره/219) از تو مي پرسند چه قدر انفاق كنند بگو آنچه را كه از هزينه زندگي زياد باشد انفاق نمائيد.»


حضرت باقر(ع) در تفسير اين آيه مي فرمايد: عفو آن چيزي است كه از مخارج سالانه زياد باشد.»(10) بنابراين انفاق كردن امري نيك و شايسته است ولي نبايد در آن افراط كرد و قبل از اينكه نياز خود و خانواده اش را تأمين كند به بخشش ديگران بپردازد مگر در موارد مهم كه با رضايت خانواده اش ايثار و از خودگذشتگي نشان دهد همچنانكه مسلمانان صدر اسلام بويژه امام علي(ع) بارها به اين خصلت والاي انساني عمل مي كردند و قرآن در مورد آنان فرمود: «و يؤثرون علي انفسهم و لو كان بهم خصاصه ؛ (حشر/9) ايثارگران هرقدر هم نياز شخصي داشته باشند ]نيازمندان[ را بر خود مقدم مي دارند.»





پانوشتها :

1- تفسير نمونه، ج3، س191

2- خصال، ج1، ص253

3- گزيده تفسير نمونه، ج4، ص63

4- تفسير البرهان، ج1، ص552

5- تفسير نورالثقلين، ج1، ص644

6- تفسير احسن الحديث، ج1، ص515

7- تفسير هدايت: ج10، ص389

8- من هدي القرآن، ج14، ص51

9- نهج البلاغه، حكمت70

10- تفسير منهج الصادقين: ج1، ص474





منبع: مركز فرهنگ و معارف قران از طر يق روزنامه کيهان ، پنجشنبه 7 دى 1385