شهرستان زرخیز زرند با مساحت ۸۲۶۰ کیلومتر مربع از شمال به شهرستان های کوهبنان، بافق یزد و منطقه طبس از جنوب به حومه کرمان و بخش چترود و از طرف جنوب شرق به کرمان، از شرق به بیابان لم یزرع (کویر) بین شهداد (در جنوب شرقی) و بخش راور (در شمال شرقی)، از غرب به شهرستان رفسنجان (که یک سلسله کوه های مرتفع دو شهر زرند و رفسنجان را از یکدیگر جدا کرده است) محدود می باشد.
دشت زرند با مساحتی معادل ۵۸۷۰ کیلومتر مربع بین رشته کوههای حاشیه لوت (در شمال شرقی) و کوههای بادامو (درجنوب غرب) قرار گرفته است که با طول جغرافیائی ۵۶ درجه و ۳۴ دقیقه شرقی و عرض جغرافیائی ۳۰ دقیقه و ۴۹ دقیقه شمالی و ارتفاع متوسط ۱۵۰۰ متر از سطح دریا قرار داشته و دارای دو بخش، مرکزی و یزدان آباد و ۱۰ دهستان به اسامی: انقلاب (خانوک) اسلام آباد (ریگ آباد) حتکن، بهشت وحدت (تاج آباد، بهاءآباد، فتح آباد و عبدل آباد)، جرجافک (گرگاگ) و سربنان را شامل می گردد.
آب و هوا:
تا یک قرن پیش وضعیت آب و هوا شهرستان به علت ریزش برف و باران زیاد و نیز فراوانی آب در قنوات و چشمه سارها، نه تنها به برکت آب فراوان در خانه های مرکز شهر، بلکه در تمامی روستاهای دور و نزدیک درختان سر به فلک کشیده شونگ، کاج، سرو و در داخل باغچه های بزرگ جلوی حیاط، درختان انار، انگور، سیب درختی و حتی درخت انجیر طبیعت سبز را در خانه ها به ارمغان آورده بود.
فراوانی آب و سرسبزی درختان، منظره بدیع و زیبایی، هم از نظر پوشش فضای سبز داخل خانه ها، هم برداشت بهترین نوع میوه جات سر درختی ماحصل زرند در قدیم بود.
در کتب مختلف تاریخی، بخصوص جلد هشتم تاریخ ناصری که در سال ۱۲۹۴ قمری (۱۳۴ سال پیش) توسط مرحوم اعتماد السلطنه نگارش یافته، در مورد وضعیت آب و هوای زرند اینگونه آمده است: «ذکر بلوک زرند واقع است در هجده فرسخی کرمان. ناحیه ای است مُسرت توامّان. مشتمل است بر قراء و مزارع بسیار. آبش اکثر از قنوات و بسیار خوش گوار. خاکش محصول خیز و هوایش فرح انگیز. غلاتش فراوان و به غایت ارزان.»
متأسفانه بعد از حفر چاه های متعدد و در نتیجه خشک شدن قنوات و افزایش جمعیت، به تدریج عمارات قدیم تخریب، درختان باغچه های جلوی حیاط به تولد خانه های جدید مبدل گردید. تنها به نُدرت در باغات قدیم که در پیرامون مرکز شهر قرار دارند هنوز تعدادی از درختان سر به فلک کشیده وجود دارد که آنها هم در آینده با تغییر کاربری به خانه های مسکونی تغییر خواهند یافت که در این صورت به دیدن مناظر سبز فقط در پارک ها و یا خیابان ها و بلوارها باید اکتفا کرد.
پدیده کم آبی که خشکسالی چند سال متوالی را به دنبال داشته، باعث پایین رفتن آب های زیرزمینی، آن هم بطور غیر منتظره گردیده است. به طوری که تا فصل تابستان ۸۷ تعداد ۵۵ قنات بکلی خشک و بقیه در حال خشک شدن هستند. به عبارت دیگر تا دو سه دهه اخیر که روستاها، بخصوص روستاهای کوهستانی که زمانی پربارترین و با کیفیت ترین میوه جات شهر را تأمین می کردند، با کم آبی شدید مواجه و همه ساله به تعداد مرگ درختان آن ها اضافه می گردد.
جمعیت شهرستان:
بر اساس آخرین سرشماری که در سال ۱۳۸۵ شمسی (بعد از منفک شدن کوهبنان) انجام گردید، جمعیت شهرستان ۱۲۰۸۱۱ نفر اعلام گردید که از این تعداد ۶۰۸۰۰ نفر مرد و ۶۰۰۱۱ نفر زن می باشد. (۱۰۳ درصد زن و ۱۰۰ درصد مرد.) تعداد کل خانوارهای شهرستان ۲۸۷۴۶ خانوار، تعداد کل افراد باسواد ۹۱۰۹۰ نفر (۴۷۱۸۰ نفر مرد و ۴۳۹۱۰ نفر زن) تعداد کل افراد بی سواد ۱۵۸۵۷ نفراعلام گردیده است. البته به لحاظ سطح بالای افراد باسواد، شهرستان زرند در سطح استان مقام نخست را کسب نموده که به همین مناسبت توسط معاونت فرهنگی شهرداری جشن شکرگذاری برگزار گردید. آنطور که آمار جمعیت شهرستان زرند بر حسب سن و جنس و نیز وضع سکونت جامعه شهری و روستایی اعلام گردیده، آمار مذکور چنینی نشان می دهد که در طول ۱۶ تا ۲۰ سال آینده یعنی سنین صفر تا چهار سال ۱۰۰۸۴ نفر جمعیت، سنین ۵ تا ۹ سال ۱۰۱۸۳ نفر جمعیت، سنین ۱۰ تا ۱۴ سال ۱۱۷۵۸ نفر جمعیت اعلام گردیده که مجموعاً ۳۲۰۲۵ نفر جمعیت زیر چهار سال تا چهارده سال را نشان می دهد.
اگر صرفاً به آمار سنین صفر تا چهار سال دقت نظر داشته باشیم. (به غیر از سنین ۵ تا ۹ و ۱۰ تا ۱۴ سال) جمعیت ۱۰۰۸۴ نفر در فاصله دو دهه آینده را مورد مطالعه قرار دهیم، باید از نظر اشتغال زایی، خدمات و بسیاری از امکانات دیگر مورد بررسی قرار گیرد. مضافاً به اینکه جمعیت بین ۵ تا ۱۴ سال هم که مجموعاً ۲۱۹۴۱ نفر می گردد که اگر آمار صفر تا چهارده سال را هم به آن اضافه نماییم به همان رقم ۳۲۰۲۵ نفر خواهیم رسید، که آمار جوان بودن جمعیت را در شهرستان نشان می دهد.(جمعیت شهر زرند ۶۲۰۰۰ نفرمی باشد).
بنابراین می طلبد تا مسئولین محترم زرند بخصوص فرهیختگان دلسوز چاره اندیشی نموده و تمهیداتی را برای آینده جوانان شهرستان اِعمال فرموده و علاوه بر چشم انداز فعلی، ۲۰ سال آینده را که با فوج جمعیت جوان جویای کار مواجه خواهند شد تدابیری مثبت و شایسته اندیشیده شود.
راههای زرند:
مرکز زرند در ۷۵ کیلومتری جنوب شرقی مرکز استان قرار گرفته که از طریق جاده آسفالته به آن متصل گردیده است. علاوه بر راه مذکور، در سال ۱۳۵۲ شمسی به راه آهن سراسری کشور متصل و فاصله ۱۰۵۷ کیلومتری زرند به پایتخت و بالعکس مهیا گردیده، مضافاً به اینکه در سال ۱۳۸۱ با افتتاح حفر تونل زرند به رفسنجان بن بست بودن شهرستان منتفی و فاصله دو شهر مذکور، در مدت نیم ساعت از طریق وسایل نقلیه قابل تردد می باشد.
جاده ابریشم:
مورخان، به لحاظ قدمت تاریخی زرند، راه های مؤاصلاتی شهرستان را که در قدیم هم پای کرمان در مسیر تاریخ قرار داشته، حائز اهمیت دانسته اند. راه هایی که از شرق به غرب و شمال و مرکز کشور از این منطقه می گذشته اند که با گذشت قرن ها، آثار آن مشهود و پابرجا می باشد. بطوریکه هنوز هم عده ای از پیران با شغل راهنما (راه بلد) مسیر گذر، کاروان ها را که از اجداد و پدران خود به ارث برده و کویر را مانند کف دست می شناسند امرار معاش می نمایند.
اهمیت خاص راه های قدیم زرند در اکثر کتب تاریخی دیده می شود، بخصوص استاد باستانی پاریزی در حضورستان به تاریخ اقتصادی زرند اشاره دارند که در گذشته، بسیاری از تاجران و پیشه وران مناطق مختلف کالاهای خود را از هندوستان، بنادر جنوب و حتی از سیستان به کرمان برده و از طریق زرند و راور و بعدها از طریق رفسنجان به یزد رسانده و از آنجا به نائین، سمرقند، دامغان، سمنان، شهرری و نهایتاً به رشته اصلی راه ابریشم که به کشور چین منتهی می شد می رساندند.
کوهها:
یکی از پدیده های خلقت که می تواند در جهت اوضاع سیاسی، اقتصادی و در آخر حیات اجتماعی نقش بسزائی ایفا کند. وجود کوهها، کوهستان ها، رودخانه ها و جلگه های حاشیه شهرها است. پدیده های طبیعی علاوه بر حکمت خالق متعال مشمول نعمات زیادی هستند. وجود کانی های مختلف در اعماق بعضی کوه ها و تپه های اطراف، از برکات خلقت بشمار می رود.
شهر زرند مابین کوه های شرق و غرب و بخشی از کوه های شمال قرار گرفته، بطوری که در ۱۰ کیلومتری مرکز شهر وجود کوه های شرق و شمال شرقی زرند از جهت شمال غربی و جنوب شرقی با رشته کوه های مرکزی ایران امتداد یافته است. کوه های شرق و شمال شرقی زرند، دشت لوت را از بیابان های زرند و کرمان منفک می کند.
دکتر کردی در کتاب سیری در جغرافیای تاریخی زرند و کوهبنان اسامی تعدادی از کوه های زرند و کوهبنان را اینگونه آورده است: «در کوهبنان (کوه بالا) به ارتفاع ۳۷۷۵ متر، در طغرالجرد (توخ راجه) به بلندی ۲۶۰۰ متر، کوه پلوار به ارتفاع ۴۲۳۳ متر، سایر کوه ها به رشته کوه های شرقی معروف هستند. مضافاً به اینکه در فاصله ۳۰ کیلومتری جنوب غربی زرند ارتفاعاتی با مشخصات مشابه موجود می باشد که بلند ترین نقطه (کوه گردو) با ارتفاع ۳۲۰۵ متر در فاصله ۳۵ کیلومتری شهرستان قرار دارد که این ارتفاعات دشت زرند را از دشت رفسنجان جدا می سازد که به آن ها کوه های غربی می گویند.».
سالمندان محلی که پدرانشان در قدیم به شغل قصابی، روزگار سپری می کردند، نقل می کنند: در قسمتی از دهانه ی کوه های شرقی زرند (با نشانی هائی که داده اند دهانه کوه حدوداً برابر بهاء آباد می باشد) معدن گوگرد وجود داشته است. ظاهراً پس از تحقیق و بررسی، توسط یک نفر کارشناس که گویا به علت کهولت سن به سختی به آن مکان رسیده، وجود گوگرد را تأیید کرده و یکی از دلایل معدن مربوطه را زرد شدن دندانهای گوسفندانی که از گیاهان آن حوالی می خوردند دانسته است (البته چنین ادعائی بطور علمی از طرف کارشناسان زمین شناسی دانشگاه های زرند اعلام نشده است. ای کاش مسئولین محترم به منظور صحت و درستی ادعاهای مردم قدیم که سینه به سینه نقل می شود، جهت روشن شدن اذهان عمومی بخصوص نسل معاصر، با اختصاص بودجه تحقیق و اکتشاف در کوه های شرقی زرند از وجود یا عدم وجود معادن مذکور اهالی را آگاه می ساختند.).
رودخانه های قدیم زرند:
جریان داشتن آب رودخانه ها در هر سرزمینی از عوامل برکت خدادادی محسوب می گردد. البته ارزش هر رودخانه، بستگی به حجم، ظرفیت و پرآب و کم آب بودن و از همه مهمتر شیرین بودن آن رودخانه می باشد که به نسبت وضعیت مذکور، استفاده های گوناگون از آب آن رودخانه، با درنظر گرفتن موقعیت جغرافیائی انجام می گیرد.
در بعضی از ممالک دنیا رودخانه دائمی و پر آب ارتباط مستقیم با فعالیت کشاورزی داشته و حتی برای اهالی بعضی از شهرها، سرنوشت ساز می باشد. چون عده ای با استفاده مستقیم از آب رودخانه که تنها ممر ارتزاق آنها بشمار می آید، زندگی را سپری می نمایند. به همین جهت رودخانه های دائمی، با اوضاع اقتصادی و معیشتی آنها رابطه حیات دارد. اخیراً روسیه بمنظور استفاده مطلوب از زمین های مرغوب، ده ها کیلومتر آب رودخانه ای به شهر دیگری روانه نمود که نه تنها باعث تغییر آب و هوای مناطق مربوطه گردید، بلکه با استفاده از آب آن شهرها و روستاهای مسیر رودخانه را آبرسانی و باعث رونق بخش کشاورزی و بالا بردن وضعیت اقتصادی مردم آن حوالی گردید.
با توجه به اینکه در قدیم ریزش نزولات آسمانی به وفور بوده، باعث تشکیل و یا پرآب شدن رودخانه ها می گردید. بطوریکه با اتصال سایر رودهای کوچک به یکدیگر سیل خروشانی سرازیر شهرها و روستاها می شد و خسارات مالی و حتی جانی برجای می گذاشت. اما وجود بعضی از رودخانه ها که بطور موسمی در زرند جریان داشته بعد از چند ماه رو به کاهش گذاشته و به مرور خشک می شدند.
بر اساس اسنادی که در آرشیو سازمان اسناد ملی جنوب شرق کشور که مرکز آن در کرمان می باشد موجود است تا چهار دهه گذشته به علت بارندگی زیاد، رودخانه های متعددی در اطراف زرند جریان داشته است، انجمن شهرستان زرند (قبل از انقلاب) اسامی بیست رودخانه را که از روستاها به دشت زرند می رسیدند و بعضاً مرکز شهر و روستاهای نزدیک را تهدید می کردند، به مقامات کرمان ارسال داشته اند. طویل ترین رودخانه اعلام شده که از وسط جلگه زرند بصورت انجرافی به رودخانه معروف ماهانی وصل می شده و ۱۵ کیلومتر طول داشته، رودخانه تنگل قدمگاه بوده است.
علاوه بر رودخانه مذکور، رودخانه داهوئیه با طول ۱۵ کیلومتر، رودخانه دامنه شرقی با طول ۵ کیلومتر، رودخانه گریدون (علی آباد علیا) با طول ۶ کیلومتر، رودخانه هشتاد زیاری با طول ۵ کیلومتر، رودخانه شور با طول ۱۰ کیلومتر، رودخانه ده علیرضا و دهزوئیه با طول ۶ کیلومتر، رودخانه بادیز با طول ۴ کیلومتر، رودخانه سبلوئیه با طول ۴ کیلومتر، رودخانه گتکوئیه با طول ۳ کیلومتر، رودخانه ده عباس (شور آبی) با طول ۸ کیلومتر تماماً بطرف رودخانه ماهانی رفته و به آن وصل می شوند. به همین جهت رودخانه ماهانی از همه مشهورتر بوده است. هنوز آثار آن با عرض ۷۰ متر در جنوب شاه جهان آباد موجود است.
سایر رودخانه ها یعنی رودخانه دلارود با طول ۱۲ کیلومتر، رودخانه پاپدانا به طغرالجرد با طول ۶ کیلومتر به رودخانه شور می ریختند (رودخانه شور در شرق جلال آباد می باشد که تا دو سه سال گذشته مختصر آب آن در جریان بود.) مردم قدیم روستاها از آب رودخانه باب تنگل قدمگاه که ۶ کیلومتر طول داشت و آب رودخانه حتکن که ۱۲ کیلومتر طول داشت، هم برای کشاورزی استفاده می کردند و هم برای آشامیدن استفاده می کردند. رودخانه سربنان با طول ۲۰ کیلومتر به طرف رودخانه راور می رفته، رودخانه جور کوهبنان با ۵ کیلومتر طول، رودخانه خوسف کوهبنان با طول ۶ کیلومتر و رودخانه عین آباد کوهبنان با طول ۲ کیلومتر بطرف بافق یزد حرکت می کردند.
به عقیده صاحب این نوشتار، انجمن شهرستان زرند (قبل از انقلاب) بدرستی نتوانسته تا سایر رودهای زرند را شناسائی و اعلام نماید. چون رودخانه بابندان معروف به رودخانه محمدی در روستای (حشیش) قرار داشته، مضافاً به اینکه رودخانه های دیگری از روستاهای کوهستانی غرب زرند هم وجود داشته که نامی از آنها برده نشده است.
به هر حال ازدیاد رودخانه ها در قدیم مؤید ریزش فراوان بارش برف و باران و آباد شدن روستاها و قراء و قصبات و نیز طراوات و سرسبزی را به همراه داشته است. متأسفانه در دو سه دهه اخیر بخصوص در سالهای گذشته به علت نیامدن باران و یا برف کافی، همان رودخانه هائی که مختصر آبی در آنها جریان داشته خشک شده اند.
در حال حاضر (تابستان ۸۷) به علت عدم ریزش باران و خشکسالی های متوالی چند سال اخیر، رودخانه ای که بتوان آنرا مطرح نمود در شهرستان زرند وچود ندارد.
زمین شناسی و نوع خاک:
منطقه زرند از نظر دوران زمین شناسی بسیار متنوع است. بطوریکه اکثر تشکیلات دوره های زمین شناسی را دارا می باشد. حتی از قدیمیترین واحدهای سنگی قبل از دوران اول (پرکامبرین) تا جدید ترین رسوبات دوران چهارم ( کواترزی) را در منطقه می توان یافت.
بطور اختصار واحدهای سنگی هر یک از دوران زمین شناسی بشرح زیر است:
قبل از دوران اول:
شامل قدیمترین واحد سنگی برجای مانده از آن زمان می شود که در قسمتهایی از شمالی ترین بخشهای منطقه را در برگرفته و از ماسه سنگهای قرمز و سنگهای آهکی تشکیل شده است.
دوران اول:
سنگهای آهکی دولومیتی ، ماسه سنگهای قرمز رنگ، سنگهای آهکی تیره فسیل دار و سنگهای دگر گونی
دوران دوم:
الف ـ ژوراسیک: تشکیلات زغالسنگی موجود در منطقه زرند مربوط به این دوره می باشد که بیشتر در قسمت شمال و شمال شرقی دیده می شود.
ب ـ کرتاسه: سنگ های آهگی اوربیتولین دار، شیل و مارن
دوران سوم:
الف – اولیگوسن: گدازه ها، خاکستر ها و توفهای آتشفشانی
ب – پلیوسن: سنگ های کنگلومر، ماسه سنگ، سنگ های آهکی والگومرا
دوران چهارم:
فلاتها، واریزه ها، دشت های دامنه ای، تپه های شنی و دشت های سیلابی
پوشش گیاهی:
در اقلیم زرند به علت جنس خاک، اختلاف شدید درجه حرارت، کمبود ریزش باران و بادهای موسمی، فاقد پوشش گیاهی ممتد می باشد. در این بیابان تنها گیاهی که رشد می کند درختانی چون گز و تانح است البته به جز پسته که عمده ترین محصول منطقه بوده و از اهمیت صادراتی خاصی برخوردار است.
قدمت تاریخی زرند
بیش از سی قرن گذشته، نیاکان و اجداد شهری که قرن ها آنرا با نام زرند می شناسیم. با آشنائی به تمدن بشری و با علم و اطلاع از موقعیت کهن بودن این دیار و پی بردن به قابلیت های با ارزش خدادادی و استفاده از ابزارها و پتانسیل های موجود شهرستان زرند، و استفاده از ابزارها و پتانسیل های موجود و اتکاء بر باورهای عقیدتی و فکری و پیروی از تدبیر و خرد جمعی، نام با مسماء و در خور شایسته زرند را بر این سرزمین نهادینه کردند.
آنچه مسلم است انگیزه سایر نامهای زرند یعنی زرنگ، زروند و زراوند که در سابق بر این سرزمین گذاشته شده در مجموع دارای یک معنی ریشه دار استخراجی و شناخته شده از وجود با ارزش ترین گرانسنگ دنیا یعنی زر بوده است.زروند: ۲۵۴ سال بعد از میلاد مسیح (۱۷۵۴ سال قبل) زمانی که بندگان اهورامزدا در شمال زرند متوجه رگه های زردفام طلا که سو، سوزنان خود را نشان می دادند شدند. نام این شهر را (زروند) نهادند. بطوریکه از مکاتبات مسئولین مستخرجه معدن مذکور، به سردمداران حکومت وقت (ساسانیان) و اعلام وقایع و گزارشات مربوطه، مبنی بر مشکلات استخراج معادن طلا و سرب در شهرستان زرند و مس در کرمان استنباط می شود، آنها زرند را با نام (زروند) و کرمان را با نام (کارمانیا) می شناختند.
طلا و سرب استخراجی از ناحیه (زروند) به همراه مس (کارمانیا) را بدون انقطاع و با سرعت تمام بطرف کشورهای (آلبانیا) و (ایبریا) حمل می نمودند. از تحقیق سه نویسنده فرانسوی و آلمانی (ماریژان موله، هرتزفلد و رومن گیرشمن) که با سیر و سیاحت به تحقیق مناطق مختلف کشورمان پرداخته اند. چنین پیداست، زمانی آنها در دوران مذکور، به منطقه زرند می رسند، نتیجه تحقیق خود را که مربوط به استخراج معادن مذکور می باشد در جلد چهارم کتاب (سرزمین جاوید) آورده اند. نویسندگان اروپائی در ابتدا، از استخراج سرب در زروند (زرند) و حمل آن به کشورهای مذکور نگاشته اند که پس از گذشت مدتی از صدور سرب، کاوشگران و معدنچیان پی به وجود یک معدن بزرگ طلا پی می برند و به میمنت این کشف بزرگ نام (زروند) را بر این شهر می گذارند.
از آنجائیکه تاراج گران خارجی با همکاری حکومت مداران خود کامه وقت، پی به مرغوب بودن نوع طلای کشف شده در زروند (زرند) می برند. جهت رقابت اقتصادی و شاید هم حسادت جاه طلبانه تجارت، برای پایین آوردن ارزش پول (سکه) سایر کشورها، بخصوص رومی ها که سکه های دارای الکتروم (مخلوط طلا و نقره) رواج داده بودند. با علم و آگاهی از عیار کامل طلا زرند در ضرب سکه شاهپوری استفاده کرده و به بازار جهانی عرضه می نمایند.
بنا به ادعای نویسندگان مذکور، معدن طلای (زروند) آنقدر غنی بوده است که به علت دهلیزهای متعدد که بسیار طویل و عمیق در اعماق زمین قرار گرفته بودند،. برای کارگران به ازاء روزی دو ساعت کار، مزد کامل یک روز در نظر می گیرند. اما به جهت تنگ بودن دهلیزها و حفره های معدن، امکان ورود کارگران حتی تا انتها مقدور نمی گردد و کمبود اکسیژن آنها را دچار خفگی می کرده است. از این نظر برای رضایت اهورامزدا و آسیب نرسیدن به بندگان خدا، آن معدن را تعطیل و به حال خود رها می کنند. (البته از دلایل عدم موفقیت آنها از استخراج کامل، نبودن تجهیزات و نیز وسایل مدرن اکتشاف و استخراج امروزی بوده است.)
زراوند: این نام زیباترین کلمه است و ریشه در متون ادبیات فارسی قدیم دارد که در دورانی خاص به شهر زرند گفته شده است بطوریکه در روزگاران قدیم افراد فاضل و صاحب خرد نام زراوند را بر فرزندان خود که از نظر وجاهت جمال و نجابت اخلاق و نیز دارا بودن هنر مردمداری بوده و نسبت به سایر اولاد پسر ارجعیت داشته می گذاشتند و حتی او را به بهترین مقام های روحانی دوران خود انتخاب می کردند. نمونه آن که در اکثر کتب قدیمی بخصوص فرهنگ مرحوم دهخدا از آن یاد شده، پیری نرسی نام بوده که سه پسر داشته و نام پسری که ویژگی های ذکر شده را شامل می گردیده زراوند گذاشته است.
البته کلمه زراوند معانی دیگری نیز دارد که مهمترین آنها که با زروند و زرند هم خوانی داشته و هم معنی بوده مکان زر می باشد. (زرا) به معنی زر، (وند) به معنی مکان آمده که در مجموع به مکان زر گفته شده است. معنی دیگر زراوند که در کتاب اوستا آمده به محلی اتلاق می شده که در اطراف آن رودهای متعدد وجود داشته باشد. چنین معنی هم با توجه به موقعیت جغرافیائی زرند که هنوز هم بعد از گذشت قرنها، آثار و بقایای رودخانه ها، سیلاب ها و جویبارها که در گذشته به واسطه دامنه طویل رشته کوههای سر بفلک کشیده که در شرق زرند قرار گرفته اند مطابقت دارد.
آنچه تا نیم قرن گذشته مردم شهرستان به خاطر دارند رودخانه معروف ماهانی می باشد که به عقیده سالمندان، منشأ آن از شهر ماهان بوده و از طریق گاو خونی و بیابانهای جنوب شهر که به (دَق) معروف بوده و با عبور از جلگه و روستاهای جنوب غربی از وسط روستای شاهجهان آباد می گذشته است. رودخانه دیگری که از دامنه شرقی، آب آن در پشت سیل بند ذوب آهن جمع و روستاهای ابراهیم آباد، تاج آباد و زرند را تهدید می کرده از دلایل دیگر نامگذاری زراوند در دو سه قرن اخیر بوده است.
معنی دیگر زرآوند که در کتب تاریخی آمده با توجه به کلمه (آوند) ظرف طلا قید گردیده که تمام معانی مذکور حکایت از تنها اسم زیبا و سنتی زراوند است که به زرند می گفتند.
زرند در متون تاریخ:
با تورقی اجمالی در کتب جغرافیا و نوشته های جغرافی دانان و تاریخ نویسان پس از اسلام، چنین بر می آید که زرند در سده های نخستین پس از ظهور اسلام یکی از بزرگترین و آبادترین شهرهای ایران مرکزی و جنوب شرقی بوده است. بدین معنی در منطقه کرمان که قسمت وسیعی از ایران کنونی را شامل می شده، زرند از ایالات حائز اهمیت بشمار می رفته است. یقیناً پیش از ظهور اسلام زرند دارای یک منطقه مسکونی پر رونق بوده است. حتی نقل شده است مسجد جامع کنونی این شهر که بر جای مسجد جامع کهن و قدیمی بنا شده، در طول تاریخ دهها بار تخریب و بازسازی شده است و قبل از اسلام آتشکده بوده که پس از اسلام مانند بسیاری از آتشکده های ایران به مسجد تبدیل گشته است.
یکی دیگر از اسناد مکتوب که کهن بودن شهر زرند را ثابت می نماید. جمله کوتاه یاقوت حموی جفرافی دان بزرگ اسلامی در قرن ششم و هفتم در کتاب معجم البلدان است که نگاشته: «زرند با حرکت فتحه در اول و دوم و نون ساکن و دال بدون نقطه شهری باستانی و بزرگ از شهرهای سرآمد کرمان است.» در دوران داریوش که کرمان مرکز یکی از ساتراپها بود، راه تجاری کرمان به خراسان از طریق زرند می گذشته است.
دلیل دیگر قدمت زرند وجود تعداد زیادی از روستاها و دهکده های قدیمی در منطقه می باشد که اسامی آنها از لغات باستانی اشتقاق یافته است. ژنرال سر پرسی سایکس افسر معروف انگلیسی که در سال ۱۸۹۰ میلادی (۱۱۸ سال قبل) به ایران سفر کرده، در کتاب خود (هشت سال در ایران) می نویسد: ناحیه زرند در صفحات تاریخ از قرن دوازدهم میلادی به این طرف که به حیطه تصرف ملک دینار غُز درآمد سابقه دار است، در قدمت آن تردید نمی رود و چون محل تقاطع جاده های مختلف است بطور حتم در یک ایامی حائز اهمیت بوده است.
آنطوری که در متون تاریخی و جغرافیایی قدیم استنباط می شود، از سال ۳۰۰ تا آغاز سال ۶۰۰ هجری قمری یعنی از قرن ششم و هفتم زرند شهری بزرگ و با عظمت بوده است. در قرن چهارم دارای شش دروازه بوده و در پایان قرن ششم آنگونه که در جامع التواریخ حسنی آمده بین ۵۰ تا ۲۰۰۰۰۰ نفر جمعیت داشته است. در سال ۵۸۳ هجری ملک دینار شهر زرند را به عنوان مقر اصلی انتخاب می نماید. اما قدیمی ترین ذکری که بر جای مانده و مربوط به قدمت زرند می باشد سالهای ۵۶۹ یا ۵۷۲ هجری یعنی تقریباً ۸۴۰ سال پیش در زمان سلاجقه کرمان است که زرند از موقعیت نظامی ویژه ای برخوردار بوده است. در قرن چهارم ابو علی محمد ابن الیاس حاکم کرمان دژ و قلعه ای عظیم در حصار زرند ساخت و در زمان شاهرخ خان افشار زرندی که در زمان حکومت نادر شاه افشار حاکم کرمان بوده، چون از مردم زرند بشمار می آمد در عمران و آبادانی شهر خود تلاش درخور شایسته انجام داد. مهمترین نکته ای که در متون کتب مختلف تاریخی در مورد زرند آمده و شاید هم در سایر شهرهای استان کم تر بوده، شهرنشینی مردم این شهر پیش از اسلام است. تمام این گفته ها حاکی از اعتبار شهر به عنوان یک واحد جمعیتی با اهمیت و اقتصادی شکوفا در قبل از اسلام می باشد.
بعضی از واژه های کنونی که هنوز هم در روستاهای اطراف زرند مانند: خیط، اسفند، جرجافک وجود دارد تاریخ شهرستان را به زمان های باستان قوت می بخشد. گذشته از این، گویا در دوران شاهان ساسانی در مرکز شهر، قلعه ای محاق در کنار خندقی ساخته می شود و اطراف شهر بوسیله برج و بارو محافظت می شده است.
بعد از اسلام یعنی از قرن چهارم هجری قمری به بعد، در متون تاریخ، از زرند به عنوان مجموعه ای از شهرهای ایالت یاد شده است. ابن حوقل در کتاب صوره الارض خود از زرند به عنوان شهری مستقل در شمال کرمان یاد کرده است. همین طور در سالهای ۳۰۰ قمری ابو الحسن ابراهیم اصطخری زرند را با نام شهر آورده است. بهرحال هر چه در کتب قدیم بیشتر نظر افکنده و تفحص کنیم، به کهن بودن شهر زرند بیشتر پی خواهیم برد.
زرند قبل از تاریخ:
یکی از آثار بسیار با ارزش و نادر دنیا که اخیراً در زرند کشف و محرز گردیده و شگفتی کارشناسان و باستان شناسان را به همراه داشته است. پیدا شدن جای پای «دانیاسورها» در روستای ده علیرضا زرند می باشد.
جانورانی که متعلق به دوران ماقبل تاریخ بوده و دارای ۵ متر بلندی و ۸ تن وزن بودند. جای پای هیکل سنگین خود را در روی سطح ماسه سنگی که آثار امواج آب نیز بر آن محفوظ مانده است در کوهستانهای شرقی زرند بجا گذاشته اند. برای اولین بار گزارش کشف جای پای خزندگان عظیم الجثه و ترسناک مذکور، در سال ۱۹۶۹ میلادی توسط آقایان پروفسور «لاپارنت» استاد انستیتو زمین شناسی پاریس و دکتر داودزاده کارشناس ارشد سازمان زمین شناسی کشورمان انجام گرفت. زمین شناسان مذکور پس از تحقیق و پژوهش کامل، در زمینه کشف ردپای دانیاسورهای تریاس بالائی ـ ژوراسیک زیرین و میانی در منطقه شمال کرمان تحقیق خود را را بر صحت رد پای جانوران مربوطه منتشر نمودند.
در جولای همان سال (۱۹۶۹م) دو زمین شناس ایرانی شرکت ملی فولاد و آهن ایران، در دره نیزار شمال زرند، یک ردپای بزرگ با سه پنجه را کشف کردند و در پائیز سال مذکور، ردپای واضح دیگری در اطراف همان محل کشف گردید یک قالب گچی از ردپای مورد نظر تهیه گردید و در نمایشگاه بین المللی شرکت ملی فولاد و آهن آسیا در تهران ارایه، سپس قالب مذکور به موزه زمین شناسی کشور تحویل گردید.
از ششم تا هجدهم آوریل ۱۹۷۰ میلادی در ادامه کاوشها، تیمی از کارشناسان کشورمان به اتفاق مجدد پروفسور «لاپارنت» در دره نیزار ۲۰ کیلومتری شمال زرند، دو لایه از ردپای دانیاسورها را شناسائی کردند. کمی بالاتر، پنج ردپای بزرگ دیگر برروی ماسه سنگها مشاهده شد.
در مرداد ماه ۱۳۷۲ شمسی حسین آنتیکی نژاد عضو هیئت علمی چینه شناسی و فسیل شناسی (تکامل زمین) به اتفاق پروفسور «ژیانگ ژیون» متخصص ردپا و آثار فسیلی دانشگاه پکن در دره ده علیرضا، لایه های حاوی ردپای دانیاسورها را یافته و در ادامه جستجو و تحقیق، موفق به تهیه گزارش آثار متعددی از ردپا می گردند که در زمستان ۱۳۷۴ شمسی به عنوان سمینار مقطع آموزشی دکترای تخصصی در دانشگاه تربیت معلم تهران با عنوان «ردپای دانیاسورها در شمال کرمان» ارائه و بر اساس تکمیل تحقیق حداکثر نمره پذیرفته گردید.
اثر تاریخی مذکور برای اولین بار در آمریکای شمالی و مغولستان کشف گردید. آن جانوران ترسناک ۷۵ میلیون سال قبل در آن کشورها می زیسته اند. بنابراین پیدایش اثر ماقبل تاریخ در زرند می تواند باعث تحولات جدیدی در بحث زمین شناسی شهرستان، استان و کشور گردد.
زرند و آثار دیگر ماقبل تاریخ:
علاوه بر پیدایش آثار مهم جای پای دانیاسورها که مربوط به دوران ماقبل از تاریخ بوده و در روستای کوهستانی ده علیرضا کشف گردیده است، خوشبختانه در سالهای اخیر با همت و تلاش محققین و اساتید و نویسندگان محلی در جهت کسب اطلاعات بیشتر به راز و رمزهای نهفته تاریخی شهرستان، به اسرار جدید پی برده اند. که در اینجا به مختصری از یافته ها و کشفیات تازه آنها اشاره می شود.
یکی از پدیده های مردمان پیش از تاریخ، حجّاری کردن و یا به عبارت دیگر، کندن اشکال مختلف برروی دیوارهای صاف سنگی بوده است که نماد زندگی و عقاید مردمان آن دوران را نشان می دهد. در ۵۴ کیلومتری جنوب غربی زرند و در نزدیکی آبادی کوچکی به نام «حشیش» و در دره ای به نام بابندان رودخانه ای موجود است که به رودخانه محمدی معروف می باشد. در دیواره ی صاف رودخانه، از نزدیک بستر در ارتفاع سه متری مردم پیش از تاریخ، با حجاری نمودن و کند و کاری و به عبارتی خراش دادن در سطح صاف صخره مذکور، صحنه هایی از اعتقادات و معیشت مردم دوران قدیم خود را به نمایش گذاشته اند.
آنها با انجام چنین کاری دشوار، آنهم با نداشتن امکانات و نیز سایر وسایل حجاری، توانسته اند اشکال هفتاد نمونه ی حیوان را که بیشتر آنها نقش بز کوهی و انسان انتزاعی می باشد از خود بجا گذارند. چنین آثاری که مربوط به دوران پیش از تاریخ می باشد، مؤید کهن بودن شهرستان زرند را بخصوص در مناطق کوهستانی و خوش آب و هوا به ثبوت می رساند (شاید چنین آثاری در سایر روستاها و صخره های کوهستانی دیگر یافت شود.) یکی از دلایل اجتماعی زندگی کردن انسان های ماقبل تاریخ در مرحله نخست، وجود آب فراوان و استقرار موقعیت زیستگاهی و سکونت بوده است. لذا وجود رودخانه و یا چشمه می تواند از موارد مذکور باشد.
زرند و اشیاء عتیقه:
از موارد خاص دیگر که دلیل بر اثبات کهن بودن شهرها تلقی می شود، کشف اشیاء و ابزارآلات زیر زمینی و به قولی، اشیاء عتیقه می باشد که کارشناسان مربوطه قدمت آنها را تعیین و برای حفظ اشیاء بدست آمده که متعلق به میراث نیاکان ما می باشد، آنها را در موزه های مختلف کشور نگهداری و با ذکر قدمت تاریخی و نام آن شهر، اشیای مربوطه را در معرض دید همگان قرار می دهند. قدیمی ترین شی بدست آمده در زرند که در زیر زمین ساختمان موزه مردم شناسی تهران نگهداری می شود مربوط به هزاره قبل از میلاد یعنی بیش از سه هزار سال قبل است که از زندگی و تمدن اجتماعی مردم آنزمان در شهر زرند خبر می دهد.
کشف سکه های دوره های باستان، پیدایش شمشیر، خنجر دسته طلایی، کلاهخود، مجسمه های کوچک و بسیاری دیگر از لوازمات و ابزارهای با ارزش دوران های قدیم، بخصوص در مناطق کوهستانی شرق و غرب زرند که در اثر حفاری بدست آمده و بعضاً تحویل میراث فرهنگی گردیده از جمله مواردی می باشد که پس از مطالعه کارشناسان فنی میراث به قدمت تاریخی آن پی خواهند برد.
هرچند تا کنون شهرستان زرند از طرف باستان شناسان اداره کل میراث فرهنگی کرمان مورد کاوش دقیق اشیاء زیر زمینی قرار نگرفته، اما در اثر بعضی حفاری ها، نه به قصد اکتشاف بلکه به جهت تخریب یک بنا و یا گورستان قدیمی، تا بحال بیش از بیست شی قدیمی و با ارزش را در منطقه زرند شناسایی و به ثبت میراث رسانده اند. این در حالی است که در بهار امسال (۸۷) خبر از پیدایش شیئی با ارزش قدیمی در باغات پسته ریحان به گوش می رسید که ظاهراً یابنده آن با فروش اثر قدیمی، به افراد کوته بین و دشمنان ناآگاه هویت اجتماعی و فرهنگی نیاکان و اجدادمان، نه تنها در شهر زرند، بلکه آثار هویتی ملی کشورمان را صرفاً بخاطر خرید خانه و یا ماشین فروخته اند. بجاست با توجه به کهن بودن شهرستان زرند، اداره میراث فرهنگی به منظور شناسایی از اشیاء زیر زمینی تیم باستان شناسی را به این شهر اعزام تا کاوشهای قانونی را انجام و سابقه و دیرینه بودن این دیار کهن مشخص شود.
