روابط Øقوقى مسلمانان با ÙƒÙار از نگاه قرآن
برآشنايان به اسلام, پوشيده نيست كه اين مكتب درنگرش عميق Ùˆ همه جانبه خود, دين را تنها يك برنامه شخصى Ùˆ Ùردى انسانها,نمى داند Ùˆ تنها در مسجد Ùˆ Ù…Øراب ونماز Ùˆ نيايش Ùˆ ركوع Ùˆ روزه Ùˆ تهجّد Ùˆ ديگر دستورالعملهاى عبادى Ùˆ اخلاقى, خلاصه نمى كند,بلكه گذشته از اينها Øضور Ùعال وهمه جانبه دين را در همه ميدانهاى معامله Ùˆ تجارت, كارخانه Ùˆ صنعت, مدرسه Ùˆ هنر, جنگ Ùˆ صلØ, اقتصاد Ùˆ برنامه ريزى, دستگاههاى Øكومتى Ùˆ سياستهاى Øاكم بر روابط داخلى وخارجى, روابط دولت وملّت با يكديگر, روابط مسلمانان با ديگر ملّتهاى جهان Ùˆ ضرورى Ùˆ لازم مى داند.
با نگاهى گذرا به قرآن مى توان درياÙت كه اين كتاب آسمانى, تنها براى هدايت اÙراد,جدا از جامعه نيست, بلكه اÙزون بر آن كه Øاوى معار٠وجهان بينى, اصول اعتقادى, دستورالعملهاى عملى واخلاقى, تاريخ امتها Ùˆ پيامبران پيشين, ÙلسÙÙ‡ Ùˆ سنتهاى تاريخ, است, درباره قوانين مربوط به زندگى مردم Ùˆ روابط اجتماعى آنها, درچهارچوب يكسانى با Ùطرت, ديدگاههاى استوارى عرضه كرده Ùˆ دستورهاى روشنى ارائه داده است.
روابط مسلمانان با ÙƒÙار در زواياى گوناگون اجتماعى, اقتصادى, سياسى, Ùرهنگى, Øقوقى Ùˆ كه در قرآن كريم, به صورت زنده Ùˆ با معيارهاى مشخص Ùˆ ضوابط معيّن, Ù…Ø·Ø±Ø Ø§Ø³Øª, درميان آن مجموعه بيكران, جايگاه ويژه اى دارد; زيرا قرآن به عنوان آخرين كتاب ÙˆØÙ‰ الهى, رسالت جهان Ù‰ داشته وبراى راهبرى انسان در همه عصرها Ùˆ نسلها Ùرستاده شده است, چنانكه خود مى Ùرمايد:
(هذا بصائرللنّاس ) جاثيه / 20
اين قرآن, وسيله بينايى همه مردم است.
خلاصه سخن اين كه: رابطه بين اسلاميان وديگر جوامع بشرى, ضرورى Ùˆ Ùطرى است Ùˆ تداوم زندگى بشر, نيازمند اين گونه روابط است Ùˆ از سوى ديگر, اگر قرآن به عنوان آخرين پيام خدا به خلق Ùˆ كامل ترين برنامه الهى بر جوامع انسانى, مبنا Ùˆ شالوده هرنوع روابط را تشكيل ندهد, اعتلاى اسلام Ùˆ عزت مسلمانان آسيب ديده Ùˆ زير سؤال خواهد رÙت.
پيش از پرداختن به اصل بØØ«, لازم است Ù…Ùهوم ÙƒÙر واقسام كاÙر را از ديد Ù…Ùسران وعالمان قرآنى در دومبØØ« جدا Ùˆ Ùشرده بيان كنيم Ùˆ آن گاه به اصل موضوع, بپردازيم; زيرا آگاهى ياÙتن اجمالى از دوعنوان يادشده, ما را در پيراستن موضوع اصلى, يارى مى رساند.
معناى ÙƒÙر
در تبيين Ù…Ùهوم واژه(ÙƒÙر) به نظريه سه تن از دانشمندان بسنده مى كنيم:
شيخ ابوالÙØªÙˆØ Ø±Ø§Ø²Ù‰ در معناى ÙƒÙر, مى نويسد:
(بدان كه ÙƒÙر, در لغت, ستر باشد وشب را كاÙر خوانند براى آن كه چيزها را به تاريكى باز پوشاند Ùˆ در اصطلاØ, ÙƒÙر, جØود به دل باشد Ùˆ به نزديك ما از Ùعل دل باشد. چنانكه ايمان, براى آن كه خداى تعالى آن را نيز با دل Øواله كرد. ÙÙ‰ قوله: (ولكن من Ø´Ø±Ø Ø¨Ø§Ù„ÙƒÙر صدراً Ùعليهم غضب من اللّه ولهم عذاب عظيم.)1 (Ù†ØÙ„ / 106)
طبرسى, معناى لغوى Ùˆ اصطلاØÙ‰ ÙƒÙر را چنين بيان مى كند:
(ÙƒÙر در لغت, برخلاÙ(شكر) است, همچنانكه(Øمد) برخلاÙ(ذمّ) است, پس ÙƒÙر, پوشاندن نعمت Ùˆ مخÙÙ‰ كردن آن است Ùˆ شكر, انتشار نعمت Ùˆ اظهار آن Ùˆ ÙƒÙر در [اصطلاØ]شرع, عبارت است از انكار آنچه كه خداوند معرÙت آن را بر بندگانش, واجب كرده, چون معرÙت توØيد Ùˆ عدل الهى Ùˆ پي امبر خدا Ùˆ معرÙت هرآنچه كه ازسوى خداوند آمده واز اركان شريعت اسلام, Ù…Øسوب مى شود پس هركه چيزى ازآنچه Ú¯Ùته شد را انكار كند, كاÙر است )2
چنانكه قرآن مى Ùرمايد:
(ولكن الذين ÙƒÙروا ÙŠÙترون على اللّه الكذب) مائده / 103
آنان كه كاÙر شده اند, برخداوند اÙتراى كذب مى بندند.
علامه طباطبائى, بعد از بØثى كوتاه در رابطه با معناى ÙƒÙر, چنين مى نويسد:
(بدان كه ÙƒÙر, همانند ايمان, صÙتى است, قابل شدّت Ùˆ ضع٠و همانند ايمان, مراتبى دارد كه آثار گوناگونى در پى دارد.)3
اقسام كاÙر
ÙƒÙر كه معنى آن بيان شد, بر چند قسم است Ùˆ ÙƒÙار به طور كلى به دسته هاى زير تقسيم مى شوند:
1. مشرك
منظور ازمشرك كسى است كه درعمل يا سخن يا باور شريك قرار دهد, مانند بت پرست وستاره پرست Ùˆ بعضى از اهل كتاب كه براى خدا يار وهمكار Ùˆ Ùرزند قائل شده اند.
علامه طباطبائى , درباره شرك مى نويسد:
( شرك از نظر ظهور وخÙا, داراى مراتب مختل٠است همچنانكه ايمان Ùˆ ÙƒÙر, مراتب مختل٠دارند, پس قول به تعدد (خدا) Ùˆ گرايش به بتها Ùˆ Ø´Ùعا شرك ظاهر است Ùˆ Ø®ÙÙ‰ تر از آن تÙكر اهل كتاب, درمورد نبوت است! بويژه اين كه مى گويند: عزير, پسر خداست, ÙˆÙ…Ø³ÙŠØ Ù¾Ø³Ø± خداست, واين كه مى گويند: ما Ùرزندان خدا Ùˆ دوستان اوهستيم!اين[تÙكر]شرك است Ùˆ مخÙÙ‰ تر ازآن, قايل شدن به استقلال اسباب Ùˆ تمايل به آن است! تا اين كه منتهى شود به مرØله اى كه جز مخلصان, ديگرى را نجاتى ازآن نباشد وآن غÙلت از خدا Ùˆ توجه به غير پروردگار است )4
مقصود ازشرك دراين جا, بت پرستى Ùˆ دوگانه پرستى است. آن گروه از ÙƒÙار را كه دراين مقطع از بØØ« به عنوان مشرك به Øساب مى آوريم, كسانى هستند كه Ø¢Ùريده هاى خدا را در كنار پروردگار يا با Ù†ÙÙ‰ او مى پرستند, گرچه بعضى از Ùرقه هاى اهل كتاب, Ùرق چندانى با مشركان ندار ند, ولى در ترتب اØكام شرعى با آنان يكسان نيستند.
2. اهل كتاب
منظور از اهل كتاب كسانى هستند كه كتاب آسمانى بر ايشان يا پدران آنها نازل شده است و به رسالت پيامبر عظيم الشأن اسلام, ايمان نياورده اند, مانند يهود و نصارا.
هريك از اين دو Ùرقه اهل كتاب چنانكه شهرستانى Ú¯Ùته است, به Ùرقه هاى مختلÙ, تقسيم شده اند:
(يهود به 71 Ùرقه Ùˆ نصارى به 72 Ùرقه, متÙرق شده اند.)5
ÙƒÙّار اهل كتاب دو گروه اند:
* ÙƒÙار ذمى: عنوان يادشده شامل كاÙر يا ÙƒÙارى است ازاهل كتاب كه قرارداد ذمه بين آنان Ùˆ مسلمانان بر قرار مى شود Ùˆ براساس آن, ÙƒÙار يادشده به مسلمانان جزيه مى پردازند Ùˆ در نتيجه Øكومت اسلامى, ØÙظ امنيت, ناموس, جان, مال, آبروى كاÙر ذمى را به عهده مى گيرد. بايد Ú¯Ùت: عقد ذمه, بين Ùرد يا جماعتى از ÙƒÙار اهل كتاب Ùˆ رهبر Ùˆ امام مسلمانان Ùˆ يا نماينده او, منعقد مى شود Ùˆ مسلمانان تا زمانى, عهده دار تأمين نيازهاى يادشده ÙƒÙار ذمى هستند كه كاÙران به شرايط ذمه عمل كنند Ùˆ ماليات ويژه اى را كه تØت عنوان(جزيه) به بيت المال Ù… سلمانان مى پردازند, قطع نكنند.
* كاÙر Øربى: آن عده از اهل كتاب كه مسلمانان هيچ گونه تعهدى دربرابر آنان ندارند وآنان نيز هيچ گونه تعهدى در برابر مسلمانان ندارند, Ú†Ù‡ اعلان جنگ در برابر مسلمانان كرده باشند Ùˆ Ú†Ù‡ جنگى با مسلمانان نداشته باشند.
پس Øرب, گرچه در لغت به معنى جنگ است, ولى در Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ùقها كاÙر Øربى تنها به كسانى كه اعلام جنگ با مسلمانان كرده باشد, Ú¯Ùته نمى شود, بلكه اعم است از ÙƒÙارى كه آماده جنگ با مسلمانان هستند وكاÙرانى كه از اهل كتابند Ùˆ پيمان Ùˆ عقد (ذمه) با مسلمانان نبسته ولى جنگ هم ندارند.
وبرخى Ú¯Ùته اند تنها كاÙران ذمّى اهل كتابند, ولى ÙƒÙار Øربى, اعم از آن دسته اهل كتاب كه عقد ذمّه ندارند وديگر اقسام ÙƒÙار Øتى مشركان Ùˆ بت پرستان هستند.
قرآن كريم, درمورد قبول جزيه مى Ùرمايد:
